در قلب تپنده هر خودروی بنزینی جایی که احتراق های کوچک پی در پی نیروی محرکه را تولید می کنند سیستمی پیچیده و دقیق به نام سیستم جرقه زنی وظیفه خطیر ایجاد و توزیع جرقه را بر عهده دارد. در میان اجزای اصلی این سیستم دلکو (توزیع کننده برق) نقشی کلیدی و حیاتی ایفا می کند.
دلکو به عنوان یک هماهنگ کننده ماهر وظیفه توزیع دقیق و زمان بندی شده ولتاژ بالای تولید شده توسط کویل احتراق به شمع های موتور را بر عهده دارد. این قطعه که در خودروهای کلاسیک و کاربراتوری به وفور یافت می شد با گذر زمان و پیشرفت تکنولوژی جای خود را به سیستم های جرقه زنی پیشرفته تر داده است اما درک عملکرد و علائم خرابی آن همچنان برای هر فردی که با دنیای خودرو سروکار دارد ضروری است.
دلکو چیست و چه وظیفه ای دارد؟
دلکو که نام دیگر آن توزیع کننده برق است قطعه ای مکانیکی-الکتریکی است که در سیستم جرقه زنی موتورهای بنزینی کاربراتوری و برخی مدل های انژکتوری اولیه مورد استفاده قرار می گرفت. وظیفه اصلی دلکو توزیع ولتاژ بالای تولید شده توسط کویل احتراق به شمع های موتور به ترتیب احتراق صحیح و در زمان مناسب است. به عبارت دیگر دلکو مانند یک رله هوشمند عمل می کند که جریان الکتریکی پرقدرت را به هر سیلندر در زمان مشخص ارسال می کند تا مخلوط هوا و سوخت در آن سیلندر مشتعل شده و نیروی لازم برای حرکت پیستون و در نهایت به حرکت درآمدن خودرو فراهم شود.
دلکو نه تنها جریان برق را توزیع می کند بلکه زمان بندی جرقه زنی را نیز کنترل می کند. این زمان بندی بسیار حیاتی است زیرا احتراق باید دقیقاً در لحظه مناسبی رخ دهد تا موتور به طور بهینه کار کند. دلکو از طریق مکانیزم های آوانس (پیش انداز) جرقه زنی زمان جرقه زنی را بر اساس دور موتور و بار موتور تنظیم می کند. آوانس جرقه زنی به معنای ایجاد جرقه قبل از رسیدن پیستون به نقطه مرگ بالا در سیکل تراکم است. این تنظیمات برای دستیابی به حداکثر راندمان و قدرت موتور ضروری هستند. برای کسب اطلاعات بیشتر در این خصوص می توانید با اورجینال باتری در ارتباط باشید.
اجزای اصلی دلکو و عملکرد هر بخش
دلکو از اجزای مختلفی تشکیل شده است که هر کدام وظیفه خاصی را بر عهده دارند. آشنایی با این اجزا به درک بهتر عملکرد دلکو و تشخیص علائم خرابی آن کمک می کند :
- کلاهک دلکو (Distributor Cap) : کلاهک دلکو قطعه ای پلاستیکی یا باکالیت است که بر روی بدنه دلکو قرار می گیرد و وظیفه اصلی آن ایجاد عایق الکتریکی و هدایت ولتاژ بالا از کویل به وایر شمع ها است. کلاهک دلکو دارای ترمینال هایی است که به وایر شمع ها متصل می شوند و جریان برق را به سیلندرهای مختلف هدایت می کنند. داخل کلاهک دلکو یک زغال مرکزی و الکترودهای فلزی وجود دارند که جریان برق را از روتور دریافت و به وایر شمع ها منتقل می کنند.
- روتور دلکو (Distributor Rotor) : روتور قطعه ای چرخنده است که داخل کلاهک دلکو قرار می گیرد و وظیفه آن ایجاد ارتباط الکتریکی متناوب بین زغال مرکزی و الکترودهای کلاهک دلکو است. روتور معمولاً از جنس پلاستیک یا باکالیت ساخته شده و دارای یک بازوی فلزی است که با چرخش به ترتیب با الکترودهای کلاهک دلکو تماس پیدا می کند و جریان برق را به هر سیلندر ارسال می کند. روتور مستقیماً به محور دلکو متصل است و با چرخش میل دلکو روتور نیز می چرخد.
- پلاتین دلکو (Contact Points) : پلاتین دلکو در سیستم های جرقه زنی سنتی (مکانیکی) استفاده می شود و وظیفه آن قطع و وصل جریان اولیه کویل احتراق برای ایجاد پالس ولتاژ بالا است. پلاتین از دو قطعه فلزی تشکیل شده است که یکی ثابت و دیگری متحرک است. با چرخش میل دلکو بادامک دلکو (Distributor Cam) باعث باز و بسته شدن پلاتین می شود. باز و بسته شدن پلاتین باعث قطع و وصل جریان اولیه کویل شده و در نتیجه ولتاژ بالایی در سیم پیچ ثانویه کویل القا می شود.
- کندانسور (Condenser) : کندانسور که با نام خازن نیز شناخته می شود قطعه ای الکترونیکی است که به صورت موازی با پلاتین دلکو متصل می شود و وظیفه اصلی آن جلوگیری از جرقه زدن بین پلاتین ها و افزایش عمر آن ها و همچنین تقویت ولتاژ ثانویه کویل است. کندانسور با جذب انرژی الکتریکی هنگام باز شدن پلاتین ها از ایجاد جرقه بین آن ها جلوگیری می کند و باعث می شود که انرژی بیشتری در کویل ذخیره شده و ولتاژ خروجی افزایش یابد.
- مکانیزم آوانس گریز از مرکز (Centrifugal Advance Mechanism) : این مکانیزم که بر اساس نیروی گریز از مرکز عمل می کند وظیفه تنظیم زمان جرقه زنی بر اساس دور موتور را بر عهده دارد. با افزایش دور موتور وزنه های گریز از مرکز به سمت بیرون حرکت کرده و باعث چرخش صفحه پلاتین (یا سنسور پیکاپ در سیستم های الکترونیکی) در جهت خلاف چرخش روتور می شوند. این چرخش باعث می شود که جرقه زنی زودتر انجام شود (آوانس جرقه زنی).
- مکانیزم آوانس خلائی (Vacuum Advance Mechanism) : این مکانیزم که بر اساس خلاء منیفولد ورودی عمل می کند وظیفه تنظیم زمان جرقه زنی بر اساس بار موتور را بر عهده دارد. با افزایش بار موتور (کاهش خلاء منیفولد) دیافراگم مکانیزم آوانس خلائی تحت تأثیر خلاء قرار گرفته و صفحه پلاتین (یا سنسور پیکاپ) را در جهت آوانس جرقه زنی می چرخاند. این تنظیمات باعث می شود که در شرایط بار زیاد جرقه زنی زودتر انجام شود و از افت قدرت موتور جلوگیری شود.
- میل دلکو (Distributor Shaft) : میل دلکو محور اصلی دلکو است که روتور بادامک پلاتین و مکانیزم های آوانس بر روی آن نصب می شوند. میل دلکو نیروی چرخشی خود را از میل بادامک یا میل لنگ موتور دریافت می کند و با چرخش خود باعث چرخش روتور و باز و بسته شدن پلاتین می شود.
- بدنه دلکو (Distributor Housing) : بدنه دلکو محفظه اصلی دلکو است که تمامی اجزای داخلی دلکو را در خود جای می دهد و از آن ها محافظت می کند. بدنه دلکو معمولاً از جنس آلومینیوم یا چدن ساخته می شود و دارای پایه نصب برای اتصال به موتور است.
نحوه عملکرد دلکو : رقص هماهنگ جرقه
عملکرد دلکو را می توان به صورت گام به گام شرح داد :
- تولید ولتاژ بالا در کویل : با بسته شدن پلاتین دلکو جریان الکتریکی از طریق سیم پیچ اولیه کویل احتراق برقرار می شود. سپس با باز شدن پلاتین توسط بادامک دلکو جریان اولیه قطع شده و میدان مغناطیسی اطراف سیم پیچ اولیه به سرعت فرو می ریزد. این تغییر ناگهانی میدان مغناطیسی باعث القای ولتاژ بسیار بالایی در سیم پیچ ثانویه کویل (تا ده ها هزار ولت) می شود.
- توزیع ولتاژ توسط روتور و کلاهک : ولتاژ بالای تولید شده در کویل احتراق به زغال مرکزی کلاهک دلکو منتقل می شود. روتور دلکو که به طور مداوم در حال چرخش است بازوی فلزی خود را به ترتیب به الکترودهای کلاهک دلکو نزدیک می کند.
- انتقال جرقه به وایر شمع ها : هنگامی که بازوی روتور به یک الکترود کلاهک دلکو نزدیک می شود ولتاژ بالا از طریق الکترود به وایر شمع مربوطه منتقل می شود.
- جرقه زنی در شمع : ولتاژ بالا از طریق وایر شمع به شمع موتور می رسد و بین الکترودهای شمع جرقه ای قدرتمند ایجاد می کند. این جرقه مخلوط هوا و سوخت را در سیلندر مشتعل کرده و احتراق صورت می گیرد.
- تکرار چرخه : این چرخه به طور مداوم و به ترتیب احتراق موتور تکرار می شود. دلکو با چرخش هماهنگ خود اطمینان حاصل می کند که جرقه به هر سیلندر در زمان مناسب و با ترتیب صحیح ارسال شود.
علائم خرابی دلکو : نشانه های هشدار دهنده
دلکو به عنوان یک قطعه مکانیکی-الکتریکی در معرض استهلاک و خرابی قرار دارد. تشخیص به موقع علائم خرابی دلکو می تواند از بروز مشکلات جدی تر و هزینه های بیشتر جلوگیری کند. مهم ترین علائم خرابی دلکو عبارتند از :
- موتور بد روشن می شود یا استارت نمی خورد : اگر دلکو به درستی کار نکند ممکن است جرقه به شمع ها نرسد یا جرقه ضعیف باشد. این امر می تواند باعث بد روشن شدن موتور طولانی شدن زمان استارت یا حتی استارت نخوردن موتور شود.
- موتور ریپ می زند یا لرزش دارد (Misfire) : خرابی در کلاهک دلکو روتور پلاتین یا وایر شمع ها می تواند منجر به قطع شدن جرقه در یک یا چند سیلندر شود. این حالت باعث ریپ زدن موتور لرزش غیرعادی و کاهش قدرت موتور می شود.
- دور آرام موتور ناپایدار است : اگر دلکو به درستی زمان بندی جرقه زنی را تنظیم نکند ممکن است دور آرام موتور ناپایدار شده و موتور در حالت درجا خاموش شود.
- کاهش قدرت و شتاب موتور : خرابی دلکو می تواند باعث کاهش قدرت و شتاب موتور شود. اگر جرقه زنی به موقع و قوی نباشد احتراق به طور کامل صورت نمی گیرد و راندمان موتور کاهش می یابد.
- افزایش مصرف سوخت : احتراق ناقص ناشی از خرابی دلکو می تواند منجر به افزایش مصرف سوخت شود. در این حالت بخشی از سوخت به طور کامل نمی سوزد و هدر می رود.
- صدای غیرعادی از دلکو : گاهی اوقات خرابی بلبرینگ میل دلکو یا سایر اجزای مکانیکی دلکو می تواند باعث ایجاد صدای غیرعادی مانند صدای ساییدگی یا تق تق از ناحیه دلکو شود.
- روشن شدن چراغ چک موتور (Check Engine Light) : در خودروهای مجهز به سیستم مدیریت موتور (ECU) خرابی دلکو می تواند باعث ثبت کد خطا و روشن شدن چراغ چک موتور شود.
- مشاهده ترک خوردگی یا سوختگی روی کلاهک دلکو : بررسی ظاهری کلاهک دلکو می تواند نشانه هایی از خرابی را آشکار کند. ترک خوردگی شکستگی یا سوختگی روی کلاهک دلکو نشان دهنده نشتی ولتاژ بالا و نیاز به تعویض کلاهک است.
عیب یابی و رفع مشکل دلکو : گام های اساسی
در صورت مشاهده علائم خرابی دلکو عیب یابی و رفع مشکل به موقع می تواند از آسیب های بیشتر جلوگیری کند. مراحل عیب یابی دلکو به شرح زیر است :
- بررسی ظاهری دلکو : ابتدا کلاهک دلکو وایر شمع ها و اتصالات دلکو را به دقت بررسی کنید. به دنبال ترک خوردگی شکستگی سوختگی یا خوردگی در کلاهک دلکو و وایر شمع ها باشید.
- تست وایر شمع ها : با استفاده از دستگاه تست وایر شمع از سالم بودن وایر شمع ها و مقاومت آن ها اطمینان حاصل کنید. وایر شمع های آسیب دیده باید تعویض شوند.
- بررسی کلاهک و روتور دلکو : کلاهک دلکو را باز کرده و داخل آن را از نظر ترک خوردگی رسوب کربن یا رطوبت بررسی کنید. روتور دلکو را نیز از نظر ترک خوردگی و سلامت بازوی فلزی بررسی کنید. در صورت مشاهده هرگونه آسیب کلاهک و روتور باید تعویض شوند.
- بررسی پلاتین و کندانسور (در سیستم های مکانیکی) : اگر خودروی شما دارای سیستم جرقه زنی پلاتینی است پلاتین و کندانسور را بررسی کنید. پلاتین باید دارای سطح تماس صاف و بدون خوردگی باشد. فاصله پلاتین باید مطابق با مشخصات فنی خودرو تنظیم شود. کندانسور نیز باید از نظر اتصال کوتاه یا نشتی بررسی شود.
- بررسی مکانیزم های آوانس : عملکرد مکانیزم های آوانس گریز از مرکز و خلائی را بررسی کنید. مکانیزم گریز از مرکز باید به راحتی حرکت کند و فنرهای آن سالم باشند. مکانیزم خلائی نیز باید دیافراگم سالم و بدون نشتی داشته باشد.
- تست ولتاژ خروجی کویل و دلکو : با استفاده از دستگاه تست جرقه (Spark Tester) ولتاژ خروجی کویل و دلکو را بررسی کنید. جرقه باید قوی و آبی رنگ باشد. جرقه ضعیف یا زرد رنگ نشان دهنده مشکل در سیستم جرقه زنی است.
- بررسی سنسور پیکاپ (در سیستم های الکترونیکی) : در سیستم های جرقه زنی الکترونیکی سنسور پیکاپ نقش پلاتین را ایفا می کند. سنسور پیکاپ باید از نظر سالم بودن و ارسال سیگنال صحیح به ECU بررسی شود.
در بسیاری از موارد تعویض کلاهک و روتور دلکو می تواند مشکلات مربوط به دلکو را برطرف کند. اما در صورت عدم رفع مشکل ممکن است نیاز به تعویض کامل دلکو یا بررسی سایر اجزای سیستم جرقه زنی باشد.
نگهداری از دلکو : پیشگیری بهتر از درمان
اگرچه دلکو در خودروهای مدرن جای خود را به سیستم های جرقه زنی بدون دلکو (DIS) داده است اما در خودروهای کلاسیک و قدیمی تر همچنان نقش مهمی ایفا می کند. با نگهداری صحیح از دلکو می توان عمر مفید آن را افزایش داد و از بروز مشکلات ناگهانی جلوگیری کرد. نکات کلیدی در نگهداری از دلکو عبارتند از :
- بازرسی دوره ای کلاهک و روتور دلکو : به طور دوره ای کلاهک و روتور دلکو را از نظر ترک خوردگی رسوب کربن و رطوبت بررسی کنید و در صورت نیاز آن ها را تمیز یا تعویض کنید.
- بررسی و تنظیم فاصله پلاتین (در سیستم های مکانیکی) : در سیستم های پلاتینی فاصله پلاتین را به طور دوره ای بررسی و مطابق با مشخصات فنی خودرو تنظیم کنید.
- تعویض وایر شمع ها در زمان مناسب : وایر شمع ها را طبق برنامه سرویس دوره ای خودرو تعویض کنید. وایر شمع های فرسوده می توانند باعث فشار مضاعف بر دلکو و کاهش راندمان جرقه زنی شوند.
- جلوگیری از نفوذ رطوبت به دلکو : از شستشوی مستقیم موتور با فشار آب بر روی دلکو خودداری کنید. رطوبت می تواند باعث اختلال در عملکرد دلکو و خرابی آن شود.
- بررسی و تنظیم آوانس جرقه زنی : در صورت نیاز آوانس جرقه زنی را مطابق با مشخصات فنی خودرو تنظیم کنید. تنظیم نادرست آوانس می تواند باعث کاهش راندمان موتور و آسیب به قطعات شود.
مزایا و معایب دلکو در مقایسه با سیستم های جرقه زنی مدرن
دلکو به عنوان یک سیستم جرقه زنی سنتی دارای مزایا و معایب خاص خود است :
مزایا :
- سادگی و سهولت تعمیر : دلکو قطعه ای نسبتاً ساده و قابل تعمیر است. تعمیر و نگهداری دلکو در مقایسه با سیستم های جرقه زنی مدرن آسان تر و کم هزینه تر است.
- عدم وابستگی به ECU (در سیستم های مکانیکی) : سیستم های جرقه زنی پلاتینی دلکو به ECU وابسته نیستند و در صورت خرابی ECU سیستم جرقه زنی همچنان به کار خود ادامه می دهد.
- هزینه پایین تر قطعات : قطعات دلکو مانند کلاهک روتور و پلاتین معمولاً ارزان تر از قطعات سیستم های جرقه زنی مدرن هستند.
معایب :
- استهلاک و نیاز به تنظیم دوره ای : پلاتین دلکو به مرور زمان دچار فرسایش می شود و نیاز به تنظیم دوره ای دارد. همچنین مکانیزم های مکانیکی دلکو نیز در معرض استهلاک و خرابی قرار دارند.
- دقت کمتر در زمان بندی جرقه زنی : سیستم های دلکو در مقایسه با سیستم های جرقه زنی الکترونیکی دقت کمتری در زمان بندی جرقه زنی دارند. این امر می تواند منجر به کاهش راندمان موتور و افزایش آلایندگی شود.
- نیاز به نگهداری بیشتر : دلکو نسبت به سیستم های جرقه زنی مدرن نیاز به نگهداری بیشتری دارد. بازرسی و تنظیم دوره ای پلاتین و سایر اجزای دلکو ضروری است.
- راندمان پایین تر در دورهای بالا : در دورهای بالای موتور عملکرد مکانیزم های مکانیکی دلکو ممکن است دچار محدودیت شود و راندمان جرقه زنی کاهش یابد.
جمع بندی
دلکو به عنوان قلب سیستم جرقه زنی خودروهای کلاسیک و کاربراتوری نقش حیاتی در عملکرد موتور ایفا می کند. درک عملکرد اجزا و علائم خرابی دلکو برای هر مالک خودرو و تعمیرکار ضروری است. با وجود اینکه سیستم های جرقه زنی مدرن و بدون دلکو (DIS) به دلیل راندمان بالاتر دقت بیشتر و نیاز به نگهداری کمتر جایگزین دلکو شده اند اما دانش مربوط به دلکو همچنان ارزشمند و کاربردی است. تشخیص به موقع علائم خرابی دلکو و انجام سرویس های دوره ای می تواند عمر مفید این قطعه را افزایش داده و از بروز مشکلات جدی تر جلوگیری کند.
پرسش و پاسخ
۱. آیا می توان دلکو را به سیستم جرقه زنی الکترونیکی تبدیل کرد؟
بله در بسیاری از خودروهای کلاسیک می توان سیستم جرقه زنی پلاتینی دلکو را به سیستم جرقه زنی الکترونیکی (بدون پلاتین) تبدیل کرد. این کار باعث افزایش راندمان جرقه زنی کاهش نیاز به نگهداری و بهبود عملکرد موتور می شود. کیت های تبدیل سیستم جرقه زنی الکترونیکی برای بسیاری از خودروهای کلاسیک در بازار موجود است.
۲. عمر مفید دلکو چقدر است؟
عمر مفید دلکو به عوامل مختلفی مانند کیفیت قطعات شرایط کارکرد خودرو و نگهداری صحیح بستگی دارد. به طور معمول کلاهک و روتور دلکو باید هر ۲ تا ۳ سال یا ۵۰,۰۰۰ تا ۸۰,۰۰۰ کیلومتر تعویض شوند. پلاتین و کندانسور (در سیستم های مکانیکی) نیز باید به طور دوره ای بررسی و در صورت نیاز تعویض شوند.
۳. آیا خرابی دلکو می تواند باعث آسیب به موتور شود؟
بله خرابی دلکو می تواند باعث احتراق ناقص ریپ زدن موتور و کاهش راندمان موتور شود. در موارد شدید احتراق ناقص می تواند منجر به آسیب به شمع ها وایر شمع ها مبدل کاتالیزور و حتی سوپاپ ها شود. بنابراین تشخیص و رفع به موقع مشکلات دلکو بسیار مهم است.