بازار خودروی ایران سالهاست که در وضعیتی پارادوکسیکال به سر میبرد. از یک سو، عطش سیریناپذیر بازار برای خودروهای مدرن، ایمن و کممصرف وجود دارد و از سوی دیگر، سدهای بلند تعرفهای، نوسانات ارزی و قوانین متغیر، واردات را به یک کلاف سردرگم تبدیل کرده است. اما در هیاهوی اخبار آزادسازی واردات و ثبتنام در سامانههای یکپارچه، یک حلقه مفقوده بزرگ وجود دارد که کمتر به آن پرداخته میشود: آموزش تخصصی و آمادگی فنی برای پذیرش تکنولوژی روز.
واردات خودرو تنها انتقال آهن و پلاستیک از یک مرز به مرز دیگر نیست؛ بلکه ورود یک تکنولوژی است که نیاز به آموزش حرفه ای دارد. این گزارش به بررسی دو روی این سکه میپردازد: قوانین سختگیرانه واردات و چالش نیروی انسانی متخصص.
آناتومی واردات خودرو؛ اعداد و موانع
پس از ممنوعیت طولانیمدت (از سال ۱۳۹۷)، سرانجام در سالهای ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲، قفل واردات خودرو به صورت مشروط شکسته شد. هدف قانونگذار، تنظیم بازار و کاهش قیمتهای نجومی بود. بر اساس آییننامههای اجرایی (مانند آییننامه واردات خودروهای کارکرده که در تابستان ۱۴۰۲ جدیتر شد)، شرایط خاصی برای واردات تعیین گردید.
۱. محدودیتهای ارزی و سقف قیمت
دولت برای کنترل خروج ارز، سقف قیمت ۲۰ هزار یورو را برای خودروهای نو تعیین کرد. اولویت نیز با خودروهای زیر ۱۰ هزار یورو (خودروهای اقتصادی) قرار گرفت.
- نکته کلیدی: واردات خودرو با ارز حاصل از صادرات یا ارز منشأ خارجی مجاز دانسته شد، اما فرآیند تخصیص ارز همچنان گلوگاه اصلی است که باعث شده تعداد خودروهای وارد شده بسیار کمتر از وعدههای ۲۰۰ هزار دستگاهی وزارت صمت باشد.
۲. تعرفههای گمرکی: دیوار بلند قیمتها
یکی از انتقادات اصلی، تعرفههای شناور و سود بازرگانی است که عملاً قیمت یک خودروی اقتصادی جهانی را در ایران به یک کالای لوکس تبدیل میکند. جدول زیر نمایی از تعرفههای گمرکی (بر اساس حجم موتور) را نشان میدهد که البته با تغییرات آییننامهها نوسان دارد:
جدول ۱: تخمین تعرفه و سود بازرگانی واردات خودرو (۱۴۰۲-۱۴۰۳)
|
حجم موتور (سیسی) |
نوع خودرو |
تعرفه تقریبی + سود بازرگانی |
توضیحات |
|
زیر ۱۰۰۰ cc |
بنزینی |
۲۰٪ تا ۳۰٪ |
مناسب برای خودروهای شهری کوچک |
|
۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ cc |
بنزینی |
۵۰٪ تا ۷۰٪ |
عمده خودروهای اقتصادی و سدانها |
|
۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ cc |
بنزینی |
۷۰٪ تا ۹۵٪ |
کراساوورها و سدانهای نیمهلوکس |
|
۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ cc |
بنزینی |
۱۱۰٪ تا ۱۳۵٪ |
خودروهای لوکس (واردات محدود/ممنوع) |
|
— |
هیبریدی/برقی |
۴٪ تا ۱۵٪ |
تعرفه تشویقی (بسیار پایین) |
نکته: علاوه بر این درصدها، هزینههایی مانند ۹٪ مالیات بر ارزش افزوده، ۴٪ مالیات علیالحساب، هزینه اسقاط خودروی فرسوده و هزینههای شمارهگذاری نیز به قیمت نهایی اضافه میشود که عملاً قیمت نهایی را ۱.۵ تا ۲.۵ برابر قیمت دلاری میکند.
روایت انسانی: آقای مرادی و رویای تویوتا کرولا
برای درک بهتر، داستان «آقای مرادی»، یک کارمند بانک با ۳۰ سال سابقه را مرور میکنیم. او میگوید:
«کل پسانداز بازنشستگیام را جمع کردم تا بتوانم یک تویوتا کرولای ۲۰۲۳ وارداتی ثبتنام کنم. در اخبار گفتند قیمت جهانی این ماشین حدود ۱۸ هزار دلار است (حدود ۹۰۰ میلیون تا ۱ میلیارد تومان با دلار آزاد). اما وقتی نوبت به پرداختهای نهایی در سامانه رسید، با احتساب تعرفه، عوارض و سود شرکت واردکننده، قیمت به بالای ۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان رسید. من برای یک ماشین اقتصادی معمولی، پول یک آپارتمان کوچک در حاشیه شهر را دادم، فقط به خاطر اینکه ماشین ایمن سوار شوم.»
این تجربه نشان میدهد که حتی با آزادسازی واردات، قدرت خرید مصرفکننده ایرانی همچنان تحت فشار عوارض دولتی است.
اهمیت حیاتی آموزش تخصصی؛ حلقه مفقوده
واردات خودرو انجام شد، اما سوال مهم اینجاست: چه کسی قرار است این خودروها را تعمیر کند؟
خودروهای امروزی (بهویژه مدلهای ۲۰۲۰ به بالا) شباهت بسیار کمی به تکنولوژی پژو ۴۰۵ یا پراید دارند که مکانیکهای سنتی ما به آنها عادت کردهاند.
۱. تغییر پارادایم تکنولوژی
صنعت خودرو از مکانیک محض به سمت «مکاترونیک» و «الکترونیک» حرکت کرده است.
- موتورهای GDI و توربو: اکثر خودروهای وارداتی جدید (حتی چینیها) مجهز به موتورهای تزریق مستقیم سوخت (GDI) و توربوشارژر هستند. این موتورها حساسیت بالایی به کیفیت بنزین و روغن دارند و تعمیر آنها نیازمند ابزارهای دقیق (نه آچار و چکش) است.
- سیستمهای هیبرید و برقی: با توجه به تعرفه پایین خودروهای برقی، واردات آنها (بهویژه برای تاکسیرانی) افزایش یافته است. ولتاژ باتری این خودروها (حدود ۴۰۰ تا ۸۰۰ ولت) مرگبار است. تعمیرکار سنتی بدون آموزش ایمنی و تجهیزات عایق، با دست زدن به کابلهای نارنجیرنگ ولتاژ بالا، جان خود را به خطر میاندازد.
۲. آمار و ارقام نگرانکننده در حوزه خدمات
بر اساس برآوردهای کارشناسان صنف تعمیرکاران، کمتر از ۱۰ درصد تعمیرگاههای سطح شهر مجهز به دستگاههای دیاگ تخصصی برای برندهای جدید (مثل تویوتاهای جدید، فیات، یا هیوندایهای ۲۰۲۳) هستند.
جدول ۲: شکاف مهارتی در بازار خدمات خودرویی ایران
|
حوزه مهارت |
وضعیت سنتی (غالب بازار) |
نیاز خودروهای وارداتی جدید |
پیامد عدم آموزش |
|
عیبیابی |
تجربی / گوش دادن به صدای موتور |
استفاده از اسکنرهای تخصصی و تحلیل دیتا |
تعویض قطعات سالم و افزایش هزینه مالک |
|
الکترونیک |
سیمکشی ساده ۱۲ ولت |
شبکههای مالتیپلکس (CAN Bus) و ولتاژ بالا |
سوختن ECU یا آتشسوزی خودرو |
|
سیستم سوخت |
انژکتور ساده (MPI) |
پمپهای فشار بالا (High Pressure) در GDI |
خرابی سریع موتور به دلیل بنزین بیکیفیت |
|
ابزارآلات |
آچارهای مکانیکی عمومی |
اسیلوسکوپ، مولتیمترهای پیشرفته |
عدم توانایی در باز و بست صحیح قطعات |
روایت انسانی: وحشت استاد علی مکانیک
«استاد علی» مکانیکی با ۲۰ سال سابقه در خیابان دماوند تهران است. او تجربه اخیر خود را چنین تعریف میکند:
«یک مشتری با فونیکس تیگو ۸ پرو (که تکنولوژی آن شبیه وارداتیهاست) آمد. ماشین ریپ میزد. من طبق عادت قدیمی شمعها را باز کردم. بعد متوجه شدم سیستم سوخترسانی این ماشین انقدر پیچیده است که من حتی جرات نمیکنم به پمپ بنزینش دست بزنم. مشتری را رد کردم. حس بدی بود؛ حس کردم سوادم دارد منقضی میشود. ما نیاز به کلاس داریم، اما کلاسها یا خیلی گراناند یا وجود ندارند.»
این روایت نشان میدهد که بدون آموزش تخصصی، واردات خودرو تنها به انباشت خودروهای خراب در تعمیرگاهها منجر میشود که قطعه یدکی و تعمیرکار ماهر ندارند.
راهکارها و چشمانداز آینده
برای اینکه واردات خودرو در ایران به رفاه عمومی منجر شود و نه به یک بحران خدمات پس از فروش، اقدامات زیر ضروری است:
۱. الزام به پیوست آموزشی برای واردکنندگان
وزارت صمت باید شرکتهای واردکننده را ملزم کند که به ازای هر ۱۰۰۰ دستگاه خودرو، تعداد مشخصی تکنسین را در دورههای استاندارد بینالمللی آموزش دهند. صرفاً داشتن نمایندگی فروش کافی نیست.
۲. توسعه آموزشهای فنی و حرفهای نوین
مراکز فنی و حرفهای کشور باید سرفصلهای خود را از تعمیر موتور پیکان و پراید به سمت:
- عیبیابی شبکههای کامپیوتری خودرو.
- تعمیرات گیربکسهای دوکلاچه (DCT).
- ایمنی کار با خودروهای برقی و هیبریدی.
تغییر دهند.
۳. سرمایهگذاری روی ابزارهای دقیق
تعمیرگاهها باید بدانند که دوره “مکانیکی با گوش و حس لامسه” تمام شده است. سرمایهگذاری روی دیاگهای اورجینال و پروگرامرها، شرط بقا در بازار آینده است.
واردات خودرو به ایران، تیغی دو لبه است. از یک سو میتواند چهره خیابانها را مدرن کرده و ایمنی جادهها را افزایش دهد، و از سوی دیگر اگر زیرساختهای “نرمافزاری” یعنی دانش فنی و مهارت نیروی انسانی همپای آن رشد نکند، به زودی شاهد پارکینگهایی پر از خودروهای مدرن اما زمینگیر خواهیم بود.
آمارها نشان میدهد که هزینه نگهداری یک خودروی وارداتی در صورت تشخیص اشتباه تعمیرکار، میتواند تا ۳۰۰ درصد افزایش یابد. بنابراین، آموزش تخصصی در صنعت خودروی امروز ایران، یک انتخاب نیست؛ بلکه یک ضرورت اقتصادی و ایمنی است. آینده بازار خودرو متعلق به کسانی است که زبان “صفر و یک” خودروهای جدید را میفهمند، نه کسانی که فقط زور بازو دارند.