مجازات تبعی در چه جرایمی اعمال میشود
مجازات تبعی، نوعی از کیفر است که به صورت خودکار و به تبع محکومیت قطعی در جرایم عمدی خاصی که قانونگذار تعیین کرده، اعمال می شود و نیازی به ذکر آن در رأی دادگاه نیست. این مجازات، فرد محکوم را برای مدت معینی از برخی حقوق اجتماعی محروم می سازد. در واقع، مجازات تبعی در جرایم تعزیری درجه یک تا پنج و نیز برخی موارد خاص حدی و قصاص که به دیه تبدیل می شوند، به اجرا درمی آید. این محرومیت ها پس از اتمام اجرای مجازات اصلی یا شمول مرور زمان، برای فرد آغاز می شود و هدف آن اعاده حیثیت اجتماعی پس از گذراندن دوره مقرر است.
در نظام حقوقی هر کشوری، مجازات ها نقش کلیدی در حفظ نظم عمومی، بازدارندگی از ارتکاب جرم و اصلاح مجرمان ایفا می کنند. جمهوری اسلامی ایران نیز با الهام از آموزه های فقه اسلامی و اقتضائات جامعه، سیستمی از مجازات ها را طراحی و اجرا نموده است که انواع مختلفی را در بر می گیرد. این مجازات ها به طور کلی به سه دسته اصلی، تکمیلی و تبعی تقسیم می شوند که هر یک ویژگی ها، اهداف و شرایط اعمال خاص خود را دارند. مجازات اصلی، کیفر مستقیم و اولیه جرم است که توسط قانون برای هر عمل مجرمانه تعیین شده و دادگاه بر اساس آن حکم صادر می کند. مجازات تکمیلی، مجازاتی است که قاضی می تواند علاوه بر مجازات اصلی، به تشخیص خود و برای تکمیل هدف مجازات، آن را در حکم دادگاه قید کند. اما مجازات تبعی، ماهیتی متفاوت از دو نوع دیگر دارد؛ این مجازات نه به صراحت قاضی در حکم نیاز دارد و نه به صورت مستقیم و اولیه بر جرم اعمال می شود، بلکه به دنبال یک محکومیت کیفری قطعی و در برخی جرایم خاص، به صورت الزامی و خودکار بر فرد تحمیل می شود. این نوع مجازات، بیشتر ناظر بر سلب برخی حقوق و امتیازات اجتماعی از محکوم علیه برای مدت زمانی مشخص است و تاثیری عمیق بر زندگی اجتماعی و حرفه ای او بر جای می گذارد. آشنایی با ماهیت و محدوده اعمال مجازات تبعی برای هر شهروندی که در معرض مسائل حقوقی قرار دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است.
مجازات تبعی چیست؟ تعاریف و ویژگی های اساسی
مجازات تبعی در نظام حقوقی ایران، مفهومی است که ریشه های آن را می توان در ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی یافت. این ماده به صراحت بیان می دارد که محکومیت قطعی کیفری در جرایم عمدی، محکوم علیه را از برخی حقوق اجتماعی محروم می کند. ماهیت این مجازات، محرومیت از حقوق اجتماعی است که نه به قصد جبران خسارت بزه دیده، بلکه به منظور اعاده حیثیت اجتماعی و بازدارندگی از تکرار جرم در طول یک دوره زمانی معین اعمال می شود.
تعریف جامع مجازات تبعی
مجازات تبعی، عبارت است از محرومیت مرتکب جرم از حقوق اجتماعی برای مدت زمانی مشخص که به تبع محکومیت قطعی کیفری در جرایم عمدی خاص، و بدون نیاز به ذکر صریح در رأی دادگاه، بر او تحمیل می شود. این مجازات پس از اجرای کامل حکم اصلی یا شمول مرور زمان نسبت به آن، آغاز می گردد و با پایان یافتن مدت قانونی، آثار آن نیز زایل می شود.
ویژگی های کلیدی مجازات تبعی
برای درک عمیق تر مجازات تبعی، لازم است به ویژگی های منحصر به فرد آن توجه شود:
- الزامی و خودکار بودن: مجازات تبعی به صورت قانونی و خودکار اعمال می شود و نیازی به تصریح قاضی در دادنامه ندارد. این بدان معناست که به محض قطعی شدن حکم در جرایم مشمول مجازات تبعی، این محرومیت ها نیز به تبع آن فعال می شوند.
- محرومیت از حقوق اجتماعی: ماهیت اصلی این مجازات، سلب برخی از حقوق مدنی و اجتماعی از محکوم علیه است که در ماده ۲۶ قانون مجازات اسلامی به تفصیل برشمرده شده اند.
- زمان اعمال: این مجازات پس از اجرای کامل حکم اصلی (مانند پایان دوره حبس) یا شمول مرور زمان نسبت به مجازات اصلی شروع می شود. این نکته تفاوت عمده ای با مجازات های اصلی دارد که بلافاصله پس از قطعیت حکم قابلیت اجرا می یابند.
- غیرقابل تشدید یا تخفیف: قاضی اختیاری در تغییر مدت زمان یا نوع مجازات تبعی ندارد. مدت و نوع این محرومیت ها به صورت مشخص در قانون تعیین شده و قاضی نمی تواند به صلاح دید خود آن را کاهش یا افزایش دهد.
- مختص جرایم عمدی: اصولاً مجازات تبعی فقط در جرایم عمدی اعمال می شود. این یک قاعده اساسی است؛ به جز استثنائات محدودی که ممکن است در برخی موارد جایگزین حبس در جرایم غیرعمدی نیز پیش بینی شود.
- محدود به جرایم تعزیری خاص: این مجازات صرفاً در جرایم تعزیری درجات یک تا پنج اعمال می گردد و جرایم تعزیری درجات پایین تر (شش، هفت و هشت) و همچنین سایر انواع مجازات ها (مانند شلاق تعزیری، جزای نقدی به تنهایی، حدود و قصاص، به جز موارد خاص ماده ۲۵) مشمول مجازات تبعی نیستند.
مجازات تبعی در چه جرایمی اعمال می شود؟
پاسخ به این پرسش کلیدی، مستقیماً در مواد ۲۵ و ۲۶ قانون مجازات اسلامی نهفته است. شرط اصلی و بنیادین برای اعمال مجازات تبعی، عمدی بودن جرم است. به عبارت دیگر، فرد باید با قصد و نیت مجرمانه اقدام به ارتکاب جرم کرده باشد. جرایم غیرعمدی، مگر در موارد استثنایی و نادر که قانون صریحاً حکم به اعمال مجازات تبعی می دهد (مانند برخی مجازات های جایگزین حبس)، مشمول این نوع مجازات نمی شوند.
محدوده جرایم تعزیری (درجات ۱ تا ۵)
قانونگذار در بندهای الف، ب و پ ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی، جرایم و مجازات های اصلی را که به تبع آنها، مجازات تبعی اعمال می شود، به دقت مشخص کرده است:
- بند الف: محکومیت به حبس درجه یک، دو، سه، چهار
در صورتی که فرد به یکی از این درجات حبس محکوم شود، به مدت ۷ سال از حقوق اجتماعی محروم می گردد. شرح مختصر این درجات حبس به قرار زیر است:
- حبس درجه یک: حبس بیش از ۲۵ سال.
- حبس درجه دو: حبس بیش از ۱۵ تا ۲۵ سال.
- حبس درجه سه: حبس بیش از ۱۰ تا ۱۵ سال.
- حبس درجه چهار: حبس بیش از ۵ تا ۱۰ سال.
- بند ب: محکومیت به حبس درجه پنج
چنانچه فرد به حبس درجه پنج محکوم شود، به مدت ۳ سال از حقوق اجتماعی محروم خواهد شد. شرح مختصر این درجه حبس:
- حبس درجه پنج: حبس بیش از ۲ تا ۵ سال.
- بند پ: محکومیت به شلاق حدی، قطع عضو و قصاص نفس در صورتی که اجرای آن به هر علت به دیه تبدیل شود
در این موارد خاص، محکوم علیه به مدت ۲ سال از حقوق اجتماعی محروم می شود. این بند شامل مواردی است که مجازات حدی (مانند شلاق حدی یا قطع عضو) اجرا شده یا قصاص نفس به دلایلی مانند عدم امکان اجرای قصاص، به پرداخت دیه تبدیل شده باشد.
جرایمی که مجازات تبعی ندارند (موارد عدم شمول)
همانطور که اشاره شد، مجازات تبعی در تمامی جرایم و محکومیت ها اعمال نمی شود. مواردی که اصولاً مجازات تبعی بر آنها مترتب نیست، شامل موارد زیر است:
- جرایم غیرعمدی: به طور کلی، جرایم غیرعمدی (مانند قتل یا صدمه بدنی غیرعمد ناشی از رانندگی) مشمول مجازات تبعی نیستند، مگر در موارد بسیار محدودی که قانون صراحتاً استثنا قائل شده باشد.
- جرایم تعزیری درجات ۶، ۷ و ۸: اگر مجازات اصلی جرمی در این درجات قرار گیرد، مجازات تبعی بر آن اعمال نخواهد شد. این درجات معمولاً شامل حبس های کمتر از ۲ سال، جزای نقدی کمتر از ۸۰ میلیون ریال یا شلاق تعزیری است.
- جرایمی که مجازات آنها صرفاً شلاق تعزیری، جزای نقدی، یا اقدامات تامینی و تربیتی باشد: اگر جرم فاقد مجازات حبس درجات ۱ تا ۵ باشد و مجازات آن صرفاً شلاق تعزیری، جزای نقدی یا اقداماتی از قبیل تبعید و اقامت اجباری باشد، مجازات تبعی اعمال نمی شود.
- جرایم حدی (به جز موارد ذکر شده در بند پ)، قصاص (به جز موارد ذکر شده در بند پ) و دیات: مجازات های حدی (مانند زنا یا شرب خمر) و قصاص (اعم از نفس یا عضو) و همچنین پرداخت دیه، به خودی خود مجازات تبعی به همراه ندارند، مگر اینکه قصاص به دلیل عدم امکان اجرا به دیه تبدیل شود (بند پ ماده ۲۵).
نکته حیاتی در تشخیص شمول: ملاک مجازات قضایی
یکی از مهمترین نکات در تشخیص شمول مجازات تبعی، توجه به این اصل است که ملاک، مجازاتی است که توسط دادگاه در حکم نهایی تعیین شده (مجازات قضایی)، نه حداقل یا حداکثر مجازات قانونی جرم. این تمایز بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا در بسیاری از موارد، دادگاه می تواند به دلیل وجود جهات تخفیف، مجازات قانونی جرم را تقلیل دهد.
اگر مجازات قانونی یک جرم حبس درجه پنج باشد اما دادگاه به دلیل اعمال جهات تخفیف، حکم به حبس درجه شش دهد، مجازات تبعی بر فرد محکوم اعمال نخواهد شد. ملاک، مجازات نهایی مندرج در دادنامه قطعی است، نه آنچه در قانون برای جرم پیش بینی شده.
بنابراین، برای تعیین اینکه آیا یک محکومیت، مجازات تبعی را به دنبال دارد یا خیر، باید به درجه حبس یا نوع مجازات اصلی که قاضی در رأی خود صادر کرده است، دقت شود، نه صرفاً به عنوان جرم یا حداکثر مجازات آن در قانون.
مدت زمان و مبدأ محاسبه مجازات تبعی
تعیین مدت زمان و لحظه آغاز اعمال مجازات تبعی از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که حقوق اجتماعی فرد در این دوره تحت تاثیر قرار می گیرد. قانونگذار در ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی، این ابعاد را به روشنی مشخص کرده است.
تفکیک مدت زمان
مدت زمان محرومیت از حقوق اجتماعی بر اساس نوع محکومیت اصلی، متفاوت است:
- ۷ سال: برای محکومیت به حبس های درجه یک، دو، سه و چهار.
- ۳ سال: برای محکومیت به حبس درجه پنج.
- ۲ سال: برای محکومیت به شلاق حدی، قطع عضو و قصاص نفس که به هر علت به دیه تبدیل شود.
مبدأ محاسبه مجازات تبعی
بر اساس ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی، مجازات تبعی پس از اجرای کامل حکم اصلی (مانند پایان دوره حبس) یا شمول مرور زمان نسبت به مجازات اصلی آغاز می شود. این بدان معناست که تا زمانی که مجازات اصلی به طور کامل اجرا نشده یا مهلت قانونی برای اجرای آن به اتمام نرسیده باشد، مجازات تبعی شروع نمی گردد.
تبصره ۳ ماده ۲۵: تأثیر عفو و آزادی مشروط
این تبصره به بررسی تأثیر دو نهاد حقوقی مهم، یعنی عفو و آزادی مشروط، بر مبدأ شروع مجازات تبعی می پردازد:
- عفو:
- عفو عام: در صورتی که عفو به صورت عام صادر شود، وصف مجرمانه از بین رفته و تمامی آثار محکومیت کیفری، از جمله مجازات تبعی، محو می شود. این نوع عفو معمولاً با فرمان رهبری صادر و شامل تعداد زیادی از محکومان می شود.
- عفو خاص: عفو خاص که معمولاً برای یک فرد خاص صادر می شود، اصولاً تأثیری بر آثار تبعی ندارد، مگر اینکه در دستور عفو مقام معظم رهبری صریحاً به امکان عفو یا کاهش آثار تبعی نیز اشاره شده باشد. در این صورت، امکان لغو یا کاهش مجازات تبعی نیز میسر خواهد شد. بنابراین، در موارد عفو خاص، باید به متن دقیق دستور عفو توجه کرد.
- آزادی مشروط: در صورتی که محکوم علیه مشمول آزادی مشروط شود، محاسبه مجازات تبعی از تاریخ اتمام آزادی مشروط آغاز می گردد. این بدان معناست که دوره آزادی مشروط، به عنوان بخشی از اجرای مجازات اصلی تلقی می شود و تا پایان یافتن کامل آن، مجازات تبعی شروع نخواهد شد.
تبصره ۱ ماده ۲۵ و گذشت شاکی
در جرایم قابل گذشت (مانند قذف)، که تعقیب و مجازات آنها منوط به شکایت شاکی خصوصی است، اگر شاکی در هر مرحله ای از دادرسی یا اجرای حکم اعلام گذشت کند، تعقیب یا مجازات موقوف می شود. به تبع آن، آثار تبعی نیز با اعلام گذشت شاکی، زایل می گردد. این یک استثنای مهم بر قاعده اعمال خودکار مجازات تبعی است و نشان می دهد که رضایت بزه دیده در این نوع جرایم، می تواند تمامی آثار کیفری را از بین ببرد.
حقوق اجتماعی محروم شده بر اساس ماده ۲۶ قانون مجازات اسلامی
ماده ۲۶ قانون مجازات اسلامی به صورت دقیق و حصری، فهرستی از حقوق اجتماعی را برشمرده است که فرد محکوم به مجازات تبعی از آن ها محروم می شود. این لیست، برای حفظ اعتبار و دقت حقوقی، جنبه حصری دارد، به این معنا که تنها حقوق ذکر شده در این ماده از محکوم سلب می گردد و او از سایر حقوق قانونی خود محروم نمی شود.
فهرست کامل و دقیق حقوق اجتماعی
فرد محکوم به مجازات تبعی، بسته به مدت زمان محرومیت خود (۷، ۳ یا ۲ سال)، از حقوق اجتماعی زیر محروم خواهد شد:
- محرومیت از حقوق انتخاب شدن در مجالس شورای اسلامی، خبرگان رهبری، شوراهای اسلامی شهر و روستا و سایر نهادهای انتخابی. این محرومیت شامل هرگونه فعالیت سیاسی در قالب انتخاب شدن می شود.
- محرومیت از عضویت در هیأت مدیره، هیأت نظارت، مدیریت عاملی در شرکت های دولتی و خصوصی، شرکت های تعاونی و موسسات وابسته به دولت. این بند شامل سمت های مدیریتی و نظارتی در سطوح مختلف اقتصادی و اداری است.
- محرومیت از اشتغال به عنوان وکیل، کارشناس رسمی، مترجم رسمی، سردفتر، دفتریار و سایر مشاغلی که نیازمند اعتبار اجتماعی و سوء پیشینه پاک هستند. این محرومیت به طور خاص بر مشاغل حقوقی و مرتبط با نظام عدالت و ثبت اسناد تأثیر می گذارد.
- محرومیت از استخدام در دستگاه های دولتی، نهادهای عمومی غیردولتی، شرکت های دولتی و نهادهای انقلاب اسلامی. این بند شامل هرگونه استخدام در بخش عمومی است که نیازمند داشتن صلاحیت عمومی و عدم سوء پیشینه کیفری موثر است.
- محرومیت از تأسیس و اداره شرکت ها و موسسات خصوصی که مستلزم کسب مجوز از مراجع دولتی یا عمومی هستند. این شامل فعالیت های کارآفرینی و اقتصادی می شود که نیاز به تأییدیه نهادهای رسمی دارند.
- محرومیت از داوطلب شدن برای پذیرش در آزمون های استخدامی و شغلی که به موجب قانون، نیازمند عدم سابقه کیفری هستند.
- محرومیت از عضویت در شوراهای حل اختلاف، هیأت های رسیدگی کننده به تخلفات اداری و سایر هیأت های مشابه.
- محرومیت از دریافت پروانه حمل و نگهداری سلاح (شامل سلاح های شکاری و غیره) و همچنین پروانه فعالیت در حوزه سلاح و مهمات.
تاکید بر حصری بودن لیست
مهم است که تأکید شود لیست فوق حصری است. به این معنا که محکوم علیه تنها از حقوقی که صراحتاً در ماده ۲۶ قانون مجازات اسلامی ذکر شده اند، محروم می گردد و از سایر حقوق قانونی خود، از جمله حقوق اساسی مانند حق رأی دادن در انتخابات، حق مالکیت، حق تحصیل و… محروم نمی شود.
تفاوت با حقوق اساسی
تفاوت میان حقوق اجتماعی و حقوق اساسی بسیار مهم است. حقوق اساسی، حقوقی هستند که به موجب قانون اساسی برای تمامی شهروندان تضمین شده اند و سلب آنها جز در موارد استثنایی و با نص صریح قانون امکان پذیر نیست. برای مثال، حق رأی دادن یک حق اساسی است و نمی توان آن را از افراد سلب کرد، حتی اگر سابقه کیفری داشته باشند. اما حقوق اجتماعی، حقوقی هستند که فرد در تعامل با جامعه و در چارچوب فعالیت های اجتماعی و حرفه ای به دست می آورد و دولت می تواند در شرایط خاص (مانند محکومیت کیفری) برخی از آنها را محدود کند. هدف از این تمایز، حفظ حداقل حقوق شهروندی برای افراد، حتی پس از ارتکاب جرم، و تسهیل بازگشت آنها به جامعه پس از طی دوران محکومیت است.
نکات مهم و تکمیلی در خصوص مجازات تبعی
در کنار تعاریف و شرایط عمومی، چندین نکته مهم و کاربردی در خصوص مجازات تبعی وجود دارد که درک کامل این مفهوم را تضمین می کند و به رفع ابهامات احتمالی کمک شایانی می نماید.
تعدد جرایم
یکی از پیچیده ترین مسائل در حقوق کیفری، موضوع تعدد جرایم است؛ یعنی زمانی که فرد مرتکب چند جرم مختلف شود. در خصوص مجازات تبعی، قاعده کلی و استثنای آن به شرح زیر است:
- قاعده کلی (تبصره ۲ ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی): در صورتی که فرد به دلیل ارتکاب چندین جرم، به مجازات های اصلی متعدد محکوم شود که هر یک مستوجب مجازات تبعی باشد، مدت مجازات های تبعی با یکدیگر جمع نمی شود و تنها مجازات تبعی اشد (شدیدتر) اعمال خواهد شد. به عبارت دیگر، فرد از طولانی ترین مدت محرومیت اجتماعی که به دلیل یکی از محکومیت ها بر او بار شده، تبعیت می کند.
- تبصره ح ماده ۱۲ قانون کاهش مجازات حبس تعزیری (مصوب ۱۳۹۹): این تبصره یک استثنای مهم بر قاعده فوق الذکر وارد می کند. در مواردی که مجازات تبعی بر جرم اشد شمول نداشته باشد، اما بر جرم خفیف تر شمول داشته باشد، مجازات تبعی جرم خفیف تر اعمال خواهد شد. این تبصره برای جلوگیری از وضعیتی است که فرد به دلیل ارتکاب جرم شدیدتر، از مجازات تبعی معاف شود در حالی که اگر جرم خفیف تر را به تنهایی مرتکب می شد، مشمول آن می گردید.
تاثیر بر گواهی عدم سوء پیشینه
مفهوم سوء پیشینه کیفری و گواهی عدم سوء پیشینه در ارتباط با مجازات تبعی، ظرایف خاص خود را دارد:
- تمامی محکومیت های کیفری فرد، اعم از مؤثر و غیرمؤثر، در سوابق کیفری او ثبت می گردند و این سوابق در دسترس مراجع قضایی و امنیتی است.
- اما در گواهی عدم سوء پیشینه که برای استخدام یا سایر امور اداری مورد نیاز است، فقط محکومیت های مؤثر قید می گردند. تبصره ۱ ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی صراحتاً بیان می کند که مجازات های تبعی، خود به تنهایی در دادنامه ذکر نمی شوند، اما مراتب محکومیت مرتکب و محرومیت وی از حقوق اجتماعی در پیشینه کیفری او ثبت می شود. پس از اتمام دوره مجازات تبعی، این سوابق نیز پاک شده و در گواهی عدم سوء پیشینه منعکس نخواهند شد.
تمایز با مجازات های اصلی و تکمیلی (خلاصه)
برای فهم بهتر مجازات تبعی، مقایسه ای مختصر با سایر انواع مجازات ها ضروری است:
| ویژگی | مجازات اصلی | مجازات تکمیلی | مجازات تبعی |
|---|---|---|---|
| ماهیت | کیفر مستقیم و اولیه جرم | تکمیل کننده مجازات اصلی | محرومیت از حقوق اجتماعی |
| لزوم ذکر در حکم | بله | بله (اختیاری قاضی) | خیر (خودکار و الزامی) |
| اختیار قاضی | تعیین نوع و میزان در چارچوب قانون | اختیاری (تعیین نوع و میزان) | غیرقابل تغییر (مدت و نوع ثابت) |
| زمان اعمال | پس از قطعیت حکم | پس از قطعیت حکم (معمولاً همراه اصلی) | پس از اجرای حکم اصلی یا شمول مرور زمان |
| مدت زمان | متنوع، بسته به جرم | حداکثر ۲ سال (معمولاً) | ۷، ۳ یا ۲ سال |
| قابل تعلیق/تخفیف | بله | بله | خیر |
| نوع جرم | عمدی و غیرعمدی | عمدی و غیرعمدی | عمدی (با استثنائات نادر) |
موارد زوال مجازات تبعی
مجازات تبعی نیز همانند بسیاری از آثار حقوقی، می تواند تحت شرایطی زایل شود. مهمترین موارد زوال مجازات تبعی عبارتند از:
- عفو عام: همانطور که پیشتر ذکر شد، عفو عام با از بین بردن وصف مجرمانه جرم، تمامی آثار کیفری، از جمله مجازات تبعی را محو می کند.
- گذشت شاکی در جرایم قابل گذشت: در این دسته از جرایم، رضایت شاکی خصوصی منجر به توقف تعقیب یا اجرای مجازات اصلی و به تبع آن، زوال مجازات تبعی می شود.
- نسخ قانون: در صورتی که قانونی که موجب اعمال مجازات تبعی شده است، نسخ شود و قانون جدیدی جایگزین آن نگردد یا در قانون جدید مجازات تبعی پیش بینی نشده باشد، مجازات تبعی نیز زایل خواهد شد.
- مرور زمان: در صورتی که پس از گذشت مدت زمان قانونی، مجازات اصلی به دلیل شمول مرور زمان اجرا نشود، مجازات تبعی نیز از بین می رود. همچنین، پس از انقضای مدت زمان خود مجازات تبعی (۷، ۳ یا ۲ سال)، آثار آن از بین رفته و حقوق اجتماعی فرد اعاده می گردد.
نتیجه گیری
مجازات تبعی، بخش مهمی از نظام عدالت کیفری ایران را تشکیل می دهد که هدف آن نه صرفاً تنبیه، بلکه بازدارندگی، اصلاح و اعاده حیثیت اجتماعی فرد پس از گذراندن دوران محکومیت است. همانطور که مورد بررسی قرار گرفت، این مجازات به صورت الزامی و خودکار، در پی محکومیت قطعی در جرایم عمدی خاصی اعمال می شود که عمدتاً شامل جرایم تعزیری درجات یک تا پنج هستند. همچنین، در برخی موارد خاص نظیر تبدیل قصاص یا قطع عضو به دیه و محکومیت به شلاق حدی، مجازات تبعی به مدت دو سال اعمال می گردد.
مدت زمان این محرومیت ها بر اساس شدت جرم بین دو تا هفت سال متغیر است و مبدأ محاسبه آن، پس از اجرای کامل مجازات اصلی یا شمول مرور زمان نسبت به آن می باشد. نکته مهم این است که عفو عام و گذشت شاکی در جرایم قابل گذشت، می تواند به زوال این مجازات منجر شود، در حالی که عفو خاص تأثیری محدودتر دارد. فهرست حقوق اجتماعی محروم شده نیز به صورت حصری در ماده ۲۶ قانون مجازات اسلامی ذکر شده و تأکید بر تمایز آنها با حقوق اساسی افراد، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
درک این نوع مجازات، پیچیدگی های خاص خود را دارد و تشخیص دقیق شمول و عدم شمول آن در موارد مختلف، نیازمند دانش حقوقی عمیق و به روز است. به دلیل تأثیرات گسترده ای که مجازات تبعی می تواند بر زندگی فردی، اجتماعی و حرفه ای محکوم علیه داشته باشد، مشورت با وکیل متخصص در امور کیفری برای هر فردی که درگیر پرونده های قضایی است یا به دنبال درک صحیح تبعات حقوقی و کیفری اعمال مجازات هاست، اکیداً توصیه می شود. این امر به مدیریت صحیح پرونده، دفاع مؤثر و آگاهی کامل از حقوق و تعهدات قانونی کمک شایانی خواهد کرد.