منار جام (Minaret of Jam)

منار جام، نگین سرفراز معماری اسلامی و یکی از برجسته ترین آثار میراث جهانی یونسکو در افغانستان، بر کرانه رودخانه هریرود در ولایت غور، قرن هاست که با شکوه و عظمت خود، روایتگر داستانی از تمدن غوریان است. این مناره بلند آجری که در قرن دوازدهم میلادی بنا نهاده شد، به دلیل تزئینات بی نظیر و جایگاه تاریخی اش، نمادی از هنر و قدرت آن دوران به شمار می رود. متاسفانه، این اثر ارزشمند امروز با چالش های جدی طبیعی و انسانی روبروست و در فهرست میراث جهانی در خطر قرار دارد.

منار جام، اثری بی نظیر از هنر و معماری اسلامی، شاهکاری بلندبالا از آجرکاری و کتیبه نگاری است که در قلب سرزمین های افغانستان، در منطقه شهرک از ولایت غور، قد برافراشته است. این سازه تاریخی که در حدود سال ۱۱۹۰ یا ۱۱۹۴ میلادی به دستور سلطان غیاث الدین محمد غوری، پادشاه مقتدر سلسله غوریان ساخته شد، نه تنها به عنوان یادبود پیروزی های بزرگ این سلسله، بلکه به عنوان نمادی از گسترش اسلام در منطقه و شکوه پایتخت گمشده غوریان، فیروزکوه، ایفای نقش می کرد. ارتفاع این منار، که بین ۶۲ تا ۶۵ متر تخمین زده می شود، آن را به یکی از بلندترین مناره های خشتی جهان تبدیل کرده است که از نظر ارزش های معماری و تاریخی، تنها منار قطب در دهلی نو را می توان رقیب آن دانست.

اهمیت منار جام افغانستان فراتر از یک بنای تاریخی صرف است؛ این اثر، یک سند زنده از غنای فرهنگی و هنری تمدن اسلامی در منطقه آسیای مرکزی و شبه قاره هند است. تزئینات پیچیده آجری، نقوش هندسی خیره کننده، و کتیبه های نفیس قرآنی و تاریخی که با خطوط کوفی و نسخ آراسته شده اند، هر بیننده ای را به تأمل وا می دارد. این کتیبه ها، علاوه بر مضامین مذهبی، نام و القاب سلطان غیاث الدین و حتی نام معمار بنا را نیز در خود جای داده اند و اطلاعات ارزشمندی را درباره بانیان و سازندگان آن به دست می دهند.

یونسکو در سال ۲۰۰۲ میلادی، منار جام را به دلیل «ارزش استثنایی جهانی» آن در فهرست میراث جهانی به ثبت رساند. با این حال، به دلیل وضعیت شکننده حفاظتی و تهدیدات مستمر، بلافاصله در همان سال در فهرست «میراث در خطر» نیز قرار گرفت. عواملی چون فرسایش طبیعی ناشی از نزدیکی به رودخانه های جام و هریرود، سیلاب های فصلی، زلزله خیزی منطقه، و همچنین تهدیدات انسانی از قبیل حفاری های غیرقانونی، غارت محوطه باستانی اطراف و بی ثباتی سیاسی، بقای این شاهکار تاریخی را به شدت به خطر انداخته است. تلاش های بین المللی و داخلی برای حفاظت و مرمت این منار ادامه دارد، اما پیچیدگی شرایط منطقه، این روند را با چالش های فراوانی روبرو ساخته است.

موقعیت جغرافیایی و دسترسی به منار جام

۱.۱. معرفی دقیق موقعیت منار جام

منار جام در منطقه شهرک، روستای جام، واقع در ولایت دورافتاده و کوهستانی غور در غرب افغانستان قرار دارد. این منار در نقطه ای استراتژیک و چشم نواز، یعنی در محل تلاقی رودخانه جام از جنوب به شمال با رودخانه خروشان هریرود، جای گرفته است. این موقعیت، علاوه بر زیبایی طبیعی، اهمیت تاریخی خاصی به این منطقه بخشیده است. ولایت غور، که یکی از ۳۴ ولایت افغانستان است، به دلیل ماهیت کوهستانی و دسترسی دشوار، غالباً از کانون توجهات دور مانده، اما همین ویژگی ها، میراث های باستانی آن، از جمله منار جام، را برای قرن ها از تخریب های گسترده تر مصون داشته است.

۱.۲. اهمیت موقعیت تاریخی: پایتخت گمشده غوریان، فیروزکوه

موقعیت مناره جام در قلب منطقه ای که گمان می رود پایتخت گمشده و باشکوه سلسله غوریان، یعنی شهر فیروزکوه، در آن قرار داشته است، اهمیت تاریخی این بنا را دوچندان می کند. فیروزکوه در اوج قدرت غوریان، مرکزی پررونق و شهری عظیم بود که گفته می شود شکوه و عظمت آن با بغداد و اصفهان برابری می کرد. منار جام به احتمال زیاد در کنار مسجد جامع اصلی این پایتخت بنا شده بود. کاوش های باستان شناسی در محوطه اطراف منار، بقایای کاخ ها، قلعه ها، کوره های سفالگری و حتی یک گورستان یهودی را نشان می دهد که همگی به وجود یک شهر بزرگ و متمدن در این محل اشاره دارند. این یافته ها، فرضیه قرارگیری فیروزکوه در اطراف منار جام غور را تقویت می کنند و منار را به عنوان تنها نشانه باقی مانده از آن شکوه باستانی مطرح می سازند.

۱.۳. ویژگی های جغرافیایی منطقه غور

منطقه اطراف منار جام دارای اقلیمی سردسیر و کوهستانی است که با زمستان های سخت و بارش های فراوان برف و باران همراه است. ارتفاع منار از سطح دریا حدود ۱۹۰۰ متر و ارتفاع رشته کوه های اطراف آن به ۲۴۰۰ متر می رسد. این ویژگی های جغرافیایی، اگرچه منظره ای بکر و دیدنی خلق کرده اند، اما به نوبه خود چالش های جدی برای حفظ این میراث فراهم آورده اند. رودخانه های فصلی و دائمی که در این منطقه جریان دارند، علی رغم فراهم آوردن آب لازم برای زندگی، عامل اصلی فرسایش پایه منار و تهدیدی جدی برای پایداری آن محسوب می شوند. شرایط اقلیمی سخت، مرمت و حفاظت از این بنا را در طول تاریخ و حتی در دوران معاصر با دشواری های بسیاری روبرو ساخته است.

۱.۴. چالش های دسترسی به منار جام

دسترسی به منار جام به دلیل قرار گرفتن در منطقه ای دورافتاده و کوهستانی، همواره یکی از بزرگترین چالش ها برای بازدیدکنندگان و حتی تیم های حفاظتی بوده است. جاده های منتهی به این منطقه اغلب ناهموار و صعب العبور هستند و فاقد زیرساخت های لازم برای حمل و نقل عمومی اند. در فصول سرد سال، به دلیل بارش سنگین برف، بسیاری از این مسیرها مسدود می شوند. این دشواری در دسترسی، علاوه بر مشکلات لجستیکی برای عملیات مرمت، امکان بازدید گردشگران را نیز به شدت محدود کرده است. نبود امنیت پایدار در ولایت غور، به ویژه در دهه های اخیر، این چالش ها را تشدید کرده و دسترسی به منار را برای کارشناسان بین المللی و گردشگران خارجی بسیار دشوار ساخته است.

۱.۵. نکات بازدید (با احتیاط)

با وجود تمام چالش ها، برای علاقه مندان به تاریخ و ماجراجویی که قصد بازدید از این شاهکار معماری را دارند، توصیه می شود برنامه ریزی دقیقی داشته باشند. مسیرهای احتمالی برای رسیدن به منار جام معمولاً از شهرهای هرات یا چغچران، مرکز ولایت غور، آغاز می شود. اغلب لازم است از خودروهای آفرود یا جیپ های مخصوص استفاده شود و حتماً با راهنمایان محلی مجرب و آشنا به منطقه همراهی صورت گیرد. از آنجایی که وضعیت امنیتی در افغانستان همواره در حال تغییر است، کسب اطلاعات به روز از منابع معتبر و سفارتخانه های مربوطه پیش از هرگونه اقدام برای سفر، ضروری است. فصل بهار و پاییز به دلیل شرایط آب و هوایی مناسب تر، بهترین زمان برای برنامه ریزی این سفر پرماجرا محسوب می شود، اما همواره تأکید بر رعایت نکات ایمنی و حفظ هوشیاری است.

تاریخچه منار جام: از شکوه امپراتوری تا بازکشف

۲.۱. دوره غوریان و انگیزه ساخت منار جام

ساخت منار جام به دوران اوج شکوه سلسله غوریان (قرون ۱۲ و ۱۳ میلادی) بازمی گردد. این سلسله که خاستگاه آن در مناطق کوهستانی غور بود، توانست با فتوحات گسترده، امپراتوری وسیعی را از شرق ایران و آسیای مرکزی تا شمال هند و بخش هایی از پاکستان امروزی تأسیس کند. بانی اصلی این منار، سلطان غیاث الدین محمد غوری، یکی از مقتدرترین فرمانروایان غوری بود. تاریخ دقیق ساخت منار در کتیبه های آن کمی مبهم است و بین ۱۱۹۰ یا ۱۱۹۴ میلادی تخمین زده می شود. برخی مورخان معتقدند که این منار به یادبود پیروزی غیاث الدین بر غزنویان در سال ۱۱۸۶ میلادی و فتح لاهور ساخته شد، در حالی که رالف پیندر-ویلسون، باستان شناس مشهور بریتانیایی، ساخت آن را به یادبود پیروزی برادر غیاث الدین، معزالدین محمد غوری، بر پریثویراج چوهان (Prithviraj Chauhan) در سال ۱۱۹۲ میلادی می داند که به گسترش اسلام در شبه قاره هند انجامید. در هر صورت، این منار نمادی از قدرت نظامی، نفوذ مذهبی و شکوه معماری غوریان بود که در پایتخت باشکوه آنان، فیروزکوه، قرار داشت.

۲.۲. افول غوریان و تخریب فیروزکوه

دوران طلایی امپراتوری غوری پس از مرگ سلطان غیاث الدین در سال ۱۲۰۲ میلادی، رو به افول گذاشت. ضعف داخلی و منازعات بر سر جانشینی، زمینه را برای قدرت گیری دیگر سلسله ها فراهم آورد. امپراتوری خوارزمشاهیان که در غرب غوریان قدرت گرفته بودند، به تدریج قلمروهای آن ها را تصرف کردند. اما ضربه نهایی به شکوه غوریان و پایتخت آن، فیروزکوه، توسط مغول ها وارد شد. مورخ مشهور غوری، ابوعبید جوزجانی، گزارش می دهد که شهر فیروزکوه در سال ۱۲۲۲ میلادی، پس از حملات ویرانگر مغول ها به کلی تخریب شد. این تخریب گسترده، منجر به فراموشی کامل پایتخت غوریان برای قرن ها شد و منار جام غور، که تنها بازمانده از آن دوران طلایی بود، در میان کوهستان های دورافتاده پنهان ماند و از چشم جهانیان دور افتاد.

۲.۳. بازکشف در دوران معاصر

منار جام برای قرن ها در انزوا و گمنامی به سر می برد و تنها مردم محلی از وجود آن آگاه بودند. اولین گزارش مکتوب از این مناره توسط سر توماس هولدیچ، از اعضای کمیسیون مرزی افغانستان، در سال ۱۸۸۶ میلادی منتشر شد. با این حال، توجه جهانی به این اثر باستانی تا سال ۱۹۵۷ میلادی و پس از فعالیت های باستان شناسان فرانسوی، آندره ماریک و گاستون ویت، جلب نشد. آن ها با کاوش های خود، اهمیت تاریخی و هنری این منار را آشکار ساختند. در دهه ۱۹۷۰ میلادی، ورنر هربگ، باستان شناس آلمانی، و رالف پیندر-ویلسون، پژوهش های جامع تری را در اطراف منار انجام دادند. اما تهاجم شوروی به افغانستان در سال ۱۹۷۹، دسترسی خارجی به این منطقه را بار دیگر قطع کرد و فعالیت های حفاظتی و پژوهشی را برای سال ها متوقف ساخت. بازگشایی مسیرها در اوایل قرن ۲۱، مجدداً امیدها را برای حفاظت از منار جام زنده کرد.

معماری شگفت انگیز و تزئینات بی بدیل منار جام

۳.۱. ویژگی های سازه ای منار جام

منار جام یک شاهکار مهندسی و معماری اسلامی است که تماماً از آجر پخته ساخته شده است. این منار به شکل استوانه ای بلند بر روی یک پایه هشت ضلعی قرار گرفته و ارتفاع آن بین ۶۲ تا ۶۵ متر و قطر آن در پایه حدود ۹ متر است. ساختار داخلی آن شامل دو پلکان مارپیچ دوار است که به طرز شگفت انگیزی شبیه به ساختار DNA هستند و امکان دسترسی به طبقات بالایی را فراهم می کردند. در گذشته، این منار دارای دو بالکن چوبی در ارتفاعات مختلف بود که به منظور دیده بانی یا محل اذان استفاده می شدند، اما این بالکن ها اکنون از بین رفته اند. طراحی منار جام شباهت های قابل توجهی به مناره های غزنی دارد که توسط مسعود سوم غزنوی ساخته شده اند و اعتقاد بر این است که این منار الهام بخش ساخت قطب منار باشکوه در دهلی هند بوده است. منار جام، در میان مجموعه ای از حدود ۶۰ مناره و برج تاریخی که در قرون ۱۱ تا ۱۳ میلادی در آسیای مرکزی، ایران و افغانستان ساخته شده اند، جایگاه ویژه ای دارد و به عنوان نمادی از پیروزی اسلام، راهنمای کاروان ها و برج دیده بانی عمل می کرده است.

۳.۲. هنر آجرکاری و کتیبه های نفیس

آنچه منار جام افغانستان را به یک اثر هنری بی بدیل تبدیل کرده، تزئینات خیره کننده آجرکاری، نقوش هندسی پیچیده، گچ بری ها و کاشی کاری های فیروزه ای آن است. سطح بیرونی منار با نوارهای متناوبی از کتیبه های خوشنویسی و طرح های هندسی پوشیده شده است. این تزئینات با دقت و ظرافت بی نظیری اجرا شده اند و عمق و غنای هنر اسلامی دوره غوریان را به نمایش می گذارند. مهمترین بخش تزئینات را کتیبه های آن تشکیل می دهند که شامل:

• کتیبه های قرآنی: در بخش هشت ضلعی پایینی منار، کتیبه ای طولانی شامل آیات منتخب از سوره مریم مشاهده می شود که با خط کوفی برجسته و زیبا نگاشته شده است. این آیات شامل، آیه های ۳۱، ۴۳، ۵۴، ۷۷ و ۹۲ از این سوره مبارکه هستند که مجموعاً ۹۷۶ کلمه را در خود جای داده اند و بر جایگاه مذهبی بنا تأکید دارند.
• کتیبه های مذهبی: در نوارهای بالاتر، کتیبه هایی شامل شهادتین («اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمد رسول الله») و آیه «نصر من الله و فتح قریب» به چشم می خورد که پیروزی و نصرت الهی را به تصویر می کشند.
• کتیبه های تاریخی: نام و القاب سلطان غیاث الدین محمد بن سام، بانی منار، به همراه نام معمار بنا، «علی»، در کتیبه های مختلفی با سبک های خطاطی کوفی بافته شده و نسخ برجسته دیده می شود. این کتیبه ها اطلاعات ارزشمندی درباره زمان و بانی ساخت منار جام فراهم می کنند.

استفاده از سبک های متنوع خطاطی، از کوفی بافته شده و برجسته گرفته تا نسخ و کاشی کاری های فیروزه ای، نشان دهنده اوج خلاقیت و مهارت هنرمندان و صنعتگران آن دوره است. این تزئینات نه تنها جنبه زیبایی شناختی دارند، بلکه به عنوان یک متن تاریخی و مذهبی، پیام های مهمی را به مخاطبان منتقل می کنند.

منار جام در فهرست میراث جهانی یونسکو و دیگر سازمان ها

۴.۱. ثبت جهانی منار جام

اهمیت بی بدیل منار جام در عرصه جهانی در سال ۲۰۰۲ میلادی به رسمیت شناخته شد، زمانی که این اثر باستانی در بیست و ششمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو که در بوداپست برگزار شد، به عنوان اولین میراث جهانی افغانستان به ثبت رسید. دلایل اصلی این ثبت، ارزش های استثنایی جهانی منار شامل معماری بی نظیر، تزئینات آجری پیچیده و کتیبه های تاریخی و مذهبی آن بود. منار جام افغانستان نه تنها یک بنای تاریخی، بلکه نمادی از دوران طلایی تمدن اسلامی در منطقه و پیوندی با تاریخ هنر و معماری جهان است.

۴.۲. در فهرست میراث در خطر

متأسفانه، به موازات ثبت جهانی، منار جام به دلیل وضعیت حفاظتی نامطلوب و تهدیدات جدی که بقای آن را به خطر می اندازند، از همان سال ۲۰۰۲ در فهرست «میراث جهانی در خطر» یونسکو نیز قرار گرفت. این وضعیت نشان دهنده آسیب پذیری شدید بنا در برابر عوامل طبیعی و انسانی است و زنگ خطری جدی برای جامعه جهانی محسوب می شود. قرار گرفتن در این فهرست، به یونسکو و سازمان های بین المللی اجازه می دهد تا بر وضعیت منار نظارت دقیق تری داشته باشند و برنامه های اضطراری برای حفاظت از آن را آغاز کنند، هرچند که اجرای این برنامه ها در عمل با چالش های بسیاری روبروست.

۴.۳. ثبت در ICESCO

در سال ۲۰۲۰، منار جام افتخار دیگری را کسب کرد و توسط سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی جهان اسلام (ICESCO) نیز در فهرست میراث فرهنگی جهان اسلام به ثبت رسید. این اقدام، علاوه بر تقویت جایگاه فرهنگی و مذهبی منار، به افزایش آگاهی در کشورهای اسلامی و فراهم آوردن حمایت های بیشتر برای حفاظت از این گنجینه کمک می کند. طبق اعلام وزارت امور خارجه افغانستان، این اولین اثر فرهنگی افغانستان بود که توسط ICESCO در این فهرست قرار گرفت و نقطه عطفی در تلاش ها برای حفظ میراث فرهنگی این کشور محسوب می شود.

چالش ها و تهدیدات پیش روی منار جام: یک میراث در خطر

منار جام، به رغم شکوه و اهمیت تاریخی اش، با مجموعه ای از تهدیدات طبیعی و انسانی دست و پنجه نرم می کند که بقای آن را به شدت به خطر انداخته اند. این تهدیدات، سال هاست که چالش های جدی برای کارشناسان و دوستداران میراث فرهنگی ایجاد کرده اند.

۵.۱. تهدیدات طبیعی

فرسایش و سیلاب

نزدیکی منار جام به رودخانه های جام و هریرود، یکی از اصلی ترین و دائمی ترین تهدیدات طبیعی برای این سازه است. جریان مداوم آب، به ویژه در فصل بارندگی و طغیان رودخانه ها، منجر به فرسایش شدید خاک اطراف پایه منار می شود. نفوذ آب به ساختار آجری بنا، پایداری آن را تضعیف کرده و خطر ریزش و تخریب را افزایش می دهد. نخستین آزمایش ها که در سال ۱۹۷۱ میلادی انجام شد، نشان داد که منار به میزان ۲ درجه به سمت شمال و رودخانه هریرود کج شده است. گزارش های اخیر نیز از سال های ۲۰۱۴، ۲۰۱۹ و ۲۰۲۴ حاکی از آسیب های جدی ناشی از سیلاب های مکرر و افزایش خطر فروریختن منار جام است که نیاز به اقدامات فوری را بیش از پیش ضروری می سازد.

زلزله

ولایت غور و مناطق اطراف آن، از مناطق زلزله خیز افغانستان محسوب می شوند. لرزش های مکرر زمین، به تدریج به ساختار آجری و ملات منار آسیب رسانده و ترک هایی را در آن ایجاد می کند. این آسیب ها، در کنار فرسایش آبی، مقاومت بنا را در برابر فشارهای طبیعی کاهش می دهد. زلزله ای که در ۱۷ ژانویه ۲۰۲۲ غرب افغانستان را لرزاند و تلفات جانی نیز در پی داشت، باعث ریزش آجرها از منار جام شد و خطر فروریختن آن را به طور محسوسی افزایش داد. این رویدادها، نیاز مبرم به استحکام بخشی و مرمت تخصصی را بیش از پیش برجسته می کند.

«منار جام، به دلیل نزدیکی به رودخانه های جام و هریرود، فرسایش، نفوذ آب و سیلاب ها تهدید می شود. زلزله خیزی منطقه نیز خطر فروریختن این شاهکار معماری را تشدید کرده است.»

شیب گرفتن و کج شدن تدریجی منار

ترکیبی از فرسایش خاک در زیر پایه، نفوذ آب و لرزش های زمین باعث شده است که منار جام به تدریج شیب بگیرد و کج شود. این شیب، هرچند اندک، نشان دهنده ناپایداری ساختاری است و در صورت عدم انجام اقدامات تثبیت کننده، می تواند منجر به فاجعه شود. این کج شدگی، یکی از دغدغه های اصلی مهندسان و مرمت گران است که در تلاش اند تا با روش های علمی، پایداری منار را تضمین کنند.

۵.۲. تهدیدات انسانی و سیاسی

حفاری های غیرقانونی و غارت

بی ثباتی و فقدان نظارت کافی در منطقه، راه را برای حفاری های غیرقانونی و غارت محوطه باستانی اطراف منار جام باز کرده است. این حفاری ها نه تنها به بافت تاریخی و اطلاعات باستان شناسی آسیب های جبران ناپذیری وارد می کند، بلکه خود منار را نیز در معرض خطر قرار می دهد. روایت هایی محلی و گزارش هایی از کشف و غارت اشیاء باستانی، از جمله گنج منار جام، وجود دارد که نشان دهنده عمق فاجعه است. اگرچه صحت برخی از این روایات نیازمند تأیید منابع مستقل و معتبر است، اما اصل حفاری های غیرمجاز و از بین رفتن میراث فرهنگی، واقعیتی تلخ است که متوجه این منطقه می شود. برخی روایت ها به کشف ۳۵ شیء شامل ۱۵ سکه فلزی و ۲۰ قطعه خرده سفال و تحویل آن ها به اداره میراث فرهنگی توسط مقامات محلی اشاره دارند که بیانگر وجود چنین فعالیت هایی در منطقه است.

بی ثباتی سیاسی و امنیتی

ولایت غور، در طول دهه های اخیر، شاهد درگیری ها و بی ثباتی های سیاسی و امنیتی فراوانی بوده است. این وضعیت، توانایی دولت مرکزی و حتی سازمان های بین المللی را برای نظارت مؤثر و اجرای برنامه های حفاظتی در منطقه به شدت محدود کرده است. در سال ۲۰۱۸، گزارش هایی مبنی بر درگیری طالبان با نیروهای محلی در نزدیکی منار جام منتشر شد که طی آن بخش هایی از مناطق سرسبز اطراف آسیب دید و یک مسجد نیز تخریب شد. اگرچه منار جام در این درگیری ها آسیبی ندید، اما چنین حوادثی نشان دهنده آسیب پذیری شدید آن در برابر ناآرامی های سیاسی است. عدم توانایی در تضمین امنیت کارشناسان و تجهیزات، مانعی بزرگ در مسیر مرمت و حفاظت این بناست.

کمبود بودجه و چالش های همکاری بین المللی

حفاظت و مرمت یک اثر باستانی به عظمت منار جام، نیازمند منابع مالی هنگفت و تخصص های چند رشته ای است. افغانستان، به دلیل شرایط اقتصادی و سیاسی، با کمبود شدید بودجه برای نگهداری و پژوهش های باستان شناسی روبروست. این وضعیت، تلاش های سازمان های بین المللی مانند یونسکو را نیز با چالش مواجه می کند. همکاری بین المللی برای حفاظت از منار جام همواره با دشواری هایی روبرو بوده است، از جمله عدم دسترسی پایدار، تغییرات مداوم در مدیریت محلی و مرکزی، و عدم هماهنگی در برنامه ریزی ها. یونسکو در سال های ۲۰۰۲ و ۲۰۰۳ تلاش هایی برای ساخت دیوارهای حائل برای جلوگیری از فروریختن منار انجام داد، اما به دلیل نبود یک برنامه نظارتی روشن از سوی دولت وقت کابل، این پروژه ها با شکست مواجه شدند. در مواردی، حتی گزارش هایی مبنی بر واگذاری مسئولیت حفاظت به محلی ها توسط یونسکو، به دلیل چالش ها، منتشر شده که خود نشان دهنده پیچیدگی وضعیت است.

تلاش ها برای حفاظت و مرمت منار جام: امیدها و ناامیدی ها

حفظ منار جام برای نسل های آینده، مستلزم تلاشی پایدار و هماهنگ در سطح ملی و بین المللی است. با وجود چالش های فراوان، امیدهایی نیز برای نجات این گنجینه تاریخی وجود دارد.

۶.۱. اقدامات اولیه حفاظتی

نخستین اقدامات تثبیت و مرمت منار جام در دهه ۱۹۷۰ میلادی انجام شد که شامل ارزیابی وضعیت سازه ای و تلاش برای مهار برخی آسیب ها بود. اما با آغاز درگیری ها و تهاجم شوروی به افغانستان، این فعالیت ها متوقف شدند. پس از سال ۲۰۰۱ و بهبود نسبی شرایط، تلاش ها برای حفاظت مجدداً از سر گرفته شد، اما متأسفانه تا سال ۲۰۰۸ این فعالیت ها نیز به دلایل مختلف از جمله فقدان بودجه و بی ثباتی امنیتی، دوباره متوقف گردیدند. این وقفه ها، فرآیند مرمت را به شدت کند کرده و آسیب پذیری منار را افزایش داده است.

۶.۲. نقش یونسکو در حفاظت از منار جام

یونسکو، به عنوان نهاد مسئول حفظ میراث جهانی، نقش کلیدی در تلاش های حفاظتی برای منار جام ایفا کرده است. این سازمان برنامه های ارزیابی متعددی را آغاز کرده که شامل اسکن سه بعدی دقیق از ساختار منار، اندازه گیری های هیدرولیکی برای بررسی نفوذ آب رودخانه، و طرح هایی برای استحکام بخشی تیرها و دیوارهای حائل بوده است. در سال ۲۰۱۲، برنامه هایی برای اسکن سه بعدی کامل و جمع آوری داده های دقیق از ساختار خارجی منار جام توسط Iconem برای یونسکو انجام شد تا مبنایی برای بازسازی های آتی فراهم آید. با این حال، همان طور که پیشتر ذکر شد، بی ثباتی سیاسی و کمبود بودجه، مانع از اجرای کامل و پایدار بسیاری از این طرح ها شده است. با وجود دشواری ها در کار میدانی، باستان شناسان با تحلیل تصاویر ماهواره ای با وضوح بالا و داده های نقشه های آنلاین، به کشفیات جدیدی درباره منار و محوطه اطراف آن دست یافته اند که مبنای محکمی برای برنامه ریزی های آتی حفاظت فراهم می کند.

۶.۳. اقدامات اخیر و آینده

در سال های اخیر، به ویژه پس از آسیب های ناشی از سیلاب های مکرر، توجه به منار جام بار دیگر افزایش یافته است. در دسامبر ۲۰۲۴، والی محلی غور از آغاز قریب الوقوع عملیات تثبیت، از جمله ساخت دیوارهای حائل، خبر داد. طبق گزارش های منتشر شده در مارس ۲۰۲۵، عملیات ساخت دیوارهای گابیون (حائل) پس از ۵۰ روز کار به اتمام رسید. این اقدامات، گام های مثبتی در جهت تثبیت فوری بنا محسوب می شوند، اما کارشناسان هشدار می دهند که برای جلوگیری از تخریب طولانی مدت، نیاز به تلاش های گسترده تر و جامع تر از جمله مدیریت رودخانه و تثبیت ژئوتکنیکی پایه منار است. پروژه های آتی باید شامل مدیریت جامع آب های سطحی، پایش دائمی ساختار و توسعه برنامه های بلندمدت مرمت باشد.

«پایداری بلندمدت منار جام مستلزم همکاری های بین المللی و محلی برای مدیریت جامع تهدیدات طبیعی و انسانی است.»

۶.۴. ضرورت همکاری های بین المللی و محلی

نجات منار جام تنها از طریق همکاری های پایدار و هماهنگ بین سازمان های بین المللی، دولت مرکزی، مقامات محلی و جامعه محلی امکان پذیر است. حمایت مالی و فنی از سوی کشورهای توسعه یافته و نهادهای بین المللی، به همراه مشارکت فعال مردم بومی در برنامه های حفاظتی، می تواند تضمین کننده بقای این میراث ارزشمند باشد. آگاهی بخشی عمومی، آموزش محلی و توانمندسازی جامعه برای مشارکت در حفظ این بنا، از جمله راهکارهای موثر برای ایجاد حس مالکیت و مسئولیت پذیری در قبال منار جام است. این همکاری ها باید به گونه ای باشد که ثبات سیاسی منطقه را نیز در نظر بگیرد و راهکارهای انعطاف پذیر برای مواجهه با شرایط متغیر ارائه دهد.

آب و هوا و بهترین زمان بازدید از منار جام

برای علاقه مندان به سفر و کاوش های فرهنگی، شناخت آب و هوای منطقه منار جام و بهترین زمان برای بازدید از آن، از اهمیت بالایی برخوردار است. ولایت غور، به دلیل موقعیت کوهستانی خود، دارای اقلیمی سردسیر است. زمستان های این منطقه بسیار سخت و با بارش های سنگین برف همراه است که منجر به مسدود شدن بسیاری از راه های دسترسی به منار می شود و عملاً بازدید را غیرممکن می سازد. از سوی دیگر، تابستان ها در این ولایت می تواند با گرمای شدید و طاقت فرسا همراه باشد که سفر را دشوار می کند. با توجه به این شرایط، بهترین زمان برای بازدید از منار جام غور، فصول بهار و پاییز است.

در بهار، طبیعت منطقه سرسبز و دلپذیر می شود و آب و هوایی معتدل و خنک بر منطقه حاکم است که برای پیاده روی و گشت و گذار مناسب است. پاییز نیز با رنگارنگ شدن طبیعت و هوای خنک و دل انگیز، فرصت مناسبی را برای سفر فراهم می آورد. در هر دو فصل، وضعیت راه ها معمولاً بهبود می یابد و دسترسی تا حدودی آسان تر می شود. با این حال، همیشه توصیه می شود پیش از برنامه ریزی سفر، وضعیت آب و هوا و به ویژه شرایط امنیتی منطقه را به دقت بررسی کرده و از یک راهنمای محلی معتبر و آشنا به منطقه کمک بگیرید تا سفری امن و خاطره انگیز را تجربه کنید.

نتیجه گیری

منار جام، به عنوان دومین مناره خشتی بلند جهان و نمادی باشکوه از تمدن غوریان، فراتر از یک بنای تاریخی، یک گنجینه فرهنگی بی بدیل است که روایتگر سال ها تاریخ، هنر و اعتقادات در قلب آسیاست. این شاهکار معماری اسلامی، با تزئینات آجری و کتیبه های نفیس خود، پیوندی ناگسستنی میان گذشته و حال ایجاد کرده و الهام بخش ساخت بناهایی همچون قطب منار در هند بوده است. جایگاه آن در فهرست میراث جهانی یونسکو، ارزشی استثنایی به آن بخشیده است.

با این حال، وضعیت شکننده و آسیب پذیری منار جام افغانستان در برابر تهدیدات طبیعی نظیر فرسایش، سیلاب و زلزله، و همچنین چالش های انسانی مانند حفاری های غیرقانونی و بی ثباتی سیاسی، نگرانی های جدی را برانگیخته است. این عوامل، بقای این میراث ارزشمند را به طور فزاینده ای به خطر انداخته و نیاز به اقدامات فوری و پایدار را بیش از پیش مبرم ساخته اند. هرچند تلاش هایی برای حفاظت و مرمت صورت گرفته، اما پیچیدگی شرایط منطقه و کمبود منابع، این فرآیند را با دشواری هایی روبرو ساخته است.

حفاظت از منار جام مسئولیتی جهانی است که نیازمند همکاری مستمر و هماهنگ میان سازمان های بین المللی، دولت ها و جوامع محلی است. افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت این بنا و حمایت از برنامه های حفاظتی، می تواند نقش حیاتی در تضمین بقای این گنجینه بی نظیر برای نسل های آینده ایفا کند. منار جام، نه تنها برای مردم افغانستان، بلکه برای تمام بشریت، نمادی از استقامت، هنر و تاریخ مشترک است که حفظ آن، وظیفه ای اخلاقی و فرهنگی محسوب می شود.