اعسار هزینه دادرسی مهریه

امکان اعسار هزینه دادرسی مهریه برای زوجه ای که توانایی مالی پرداخت هزینه های اولیه دادگاه را ندارد، راهکاری قانونی برای مطالبه حق خود است. این فرآیند به زوجه اجازه می دهد تا بدون نگرانی از هزینه های دادرسی، پرونده مطالبه مهریه خود را به جریان اندازد. این معافیت می تواند موقت یا دائمی باشد و تابع شرایط و تشریفات قانونی خاصی است.

مهریه، به عنوان یکی از مهم ترین حقوق مالی زوجه، در بسیاری از موارد به دلیل عدم تمکن مالی زوجه برای پرداخت هزینه های اولیه دادرسی، با چالش هایی در مسیر مطالبه مواجه می شود. این هزینه ها، که شامل ابطال تمبر، کارشناسی و سایر مخارج قانونی است، می تواند بار مالی سنگینی برای خواهان ایجاد کند. قانونگذار با پیش بینی نهاد «اعسار»، راهی را برای افرادی که قادر به پرداخت این هزینه ها نیستند، فراهم آورده است تا از حق دادرسی خود محروم نمانند. اعسار از هزینه دادرسی مهریه، موضوعی حقوقی و پیچیده است که آگاهی از جزئیات آن برای تمامی ذینفعان، از جمله زوجه خواهان مهریه، زوج و حتی متخصصان حقوقی، ضروری است. این مقاله با رویکردی تخصصی و مستند به قوانین، به تشریح ابعاد مختلف این موضوع می پردازد و راهنمایی جامع را برای درک بهتر این فرآیند قانونی ارائه می دهد.

هزینه دادرسی مهریه: مفهوم، اهمیت و مبنای قانونی آن

برای آغاز هر دعوایی در مراجع قضایی، اعم از حقوقی یا کیفری، خواهان (فردی که ادعایی را مطرح می کند و به دنبال احقاق حق خود است) موظف به پرداخت مبلغی تحت عنوان هزینه دادرسی است. این هزینه به منظور تأمین بخشی از مخارج مربوط به فرآیند رسیدگی قضایی و اداره دستگاه عدلیه از سوی دولت دریافت می گردد. مفهوم هزینه دادرسی فراتر از یک مبلغ صرف است و در واقع، تضمین کننده اصول دادرسی عادلانه و امکان دسترسی به عدالت برای همه شهروندان است. بدون این هزینه ها، نظام قضایی قادر به ارائه خدمات مطلوب و رسیدگی به حجم وسیع دعاوی نخواهد بود.

هزینه دادرسی چیست؟

هزینه دادرسی، در معنای حقوقی، به مجموعه وجوهی گفته می شود که خواهان برای به جریان انداختن و رسیدگی به دعوای خود در مراجع قضایی، مکلف به پرداخت آن است. این هزینه ها به موجب قانون تعیین و دریافت می شوند و شامل موارد مختلفی از جمله هزینه ابطال تمبر دادخواست، هزینه کارشناسی (در صورت لزوم)، هزینه تحقیقات محلی، هزینه اجرای قرار معاینه محل و سایر موارد مشابه می گردد. هدف از دریافت این هزینه ها، پوشش دادن بخشی از مخارج دستگاه قضایی و جلوگیری از طرح دعاوی واهی و بی اساس است. با این حال، قانونگذار راهکارهایی نیز برای افراد فاقد تمکن مالی پیش بینی کرده است که در ادامه به تفصیل به آن پرداخته خواهد شد.

چرا پرداخت هزینه دادرسی ضروری است؟

پرداخت هزینه های دادرسی دارای مبانی و اهداف متعددی است که ضرورت آن را توجیه می کند. در درجه اول، این هزینه ها به عنوان منبعی برای تأمین مخارج و بودجه دستگاه قضایی عمل می کنند. رسیدگی به پرونده ها، نگهداری از زیرساخت ها، پرداخت حقوق و مزایای کارکنان قضایی و اداری، و تأمین امکانات لازم برای دادرسی عادلانه، مستلزم صرف بودجه های کلان است که بخشی از آن از طریق اخذ هزینه های دادرسی تأمین می شود. در ثانی، این سازوکار به نوعی فیلتر عمل می کند و می تواند از طرح دعاوی بی مبنا و واهی که ممکن است بار سنگینی بر دوش سیستم قضایی و سایر افراد تحمیل کند، جلوگیری نماید. همچنین، پرداخت هزینه دادرسی نشانه ای از جدی بودن خواهان در پیگیری دعوای خود تلقی می شود.

مسئولیت پرداخت هزینه دادرسی بر عهده کیست؟

بر اساس اصول کلی دادرسی، مسئولیت اولیه پرداخت هزینه دادرسی بر عهده خواهان دعوا است. این اصل به صراحت در ماده ۵۰۳ قانون آیین دادرسی مدنی مورد تأکید قرار گرفته است. خواهان باید در هنگام تقدیم دادخواست، نسبت به پرداخت این هزینه ها اقدام کند تا پرونده وی به جریان افتد. با این حال، این یک قاعده مطلق نیست. در صورتی که خواهان در دعوای خود پیروز شود و حکم به نفع او صادر گردد، دادگاه می تواند خوانده (طرف مقابل) را علاوه بر محکومیت به اصل خواسته، به پرداخت هزینه های دادرسی (تحت عنوان خسارات دادرسی) نیز محکوم کند. به این ترتیب، خواهان می تواند هزینه هایی که ابتدائاً پرداخت کرده است را از محکوم علیه دریافت نماید. این سازوکار، در واقع، حمایت از حق خواهان پیروز در دعوا و جبران خسارات وارده به اوست.

مبانی قانونی اخذ هزینه دادرسی مهریه

مطالبه مهریه نیز به عنوان یک دعوای مالی، مشمول قواعد عمومی مربوط به هزینه های دادرسی است. مبنای قانونی اخذ این هزینه ها را می توان در قوانین مختلفی از جمله قانون آیین دادرسی مدنی، قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین، و همچنین قانون بودجه سالانه کشور جستجو کرد. در دعوای مطالبه مهریه، میزان هزینه دادرسی مهریه بر اساس ارزش خواسته (مبلغ مهریه) تعیین می شود. نوع مهریه (نقدی، سکه، ملک، طلا و غیره) تأثیری در لزوم پرداخت هزینه دادرسی ندارد؛ بلکه در صورت غیرنقدی بودن مهریه، ارزش ریالی آن در زمان تقدیم دادخواست محاسبه شده و هزینه دادرسی بر مبنای آن اخذ می گردد. زوجه به عنوان خواهان دعوای مطالبه مهریه، مکلف به پرداخت این هزینه ها در ابتدای امر است، مگر اینکه مشمول شرایط اعسار از پرداخت هزینه دادرسی قرار گیرد.

در نظام حقوقی ایران، مسئولیت اولیه پرداخت هزینه دادرسی هر دعوایی بر عهده خواهان است، اما در صورت پیروزی در دعوا، امکان مطالبه آن از خوانده به عنوان خسارات دادرسی وجود دارد.

راه های مطالبه مهریه و هزینه های دادرسی مربوطه

زوجه برای مطالبه مهریه خود، دو مسیر قانونی اصلی پیش رو دارد: اقدام از طریق اداره اجرای ثبت اسناد و املاک و یا مراجعه به دادگاه خانواده. انتخاب هر یک از این روش ها، تبعات و الزامات خاص خود را از نظر مراحل اجرایی و هزینه های مربوطه دارد. آگاهی از جزئیات هر دو مسیر به زوجه کمک می کند تا با توجه به شرایط خاص خود و زوج، بهترین راهکار را برای وصول مهریه برگزیند.

مطالبه مهریه از طریق اداره اجرای ثبت اسناد و املاک

قانونگذار جمهوری اسلامی ایران، به موجب «بند ب ماده ۱۱۳ قانون برنامه ششم توسعه»، زوجه را مکلف کرده است که ابتدا برای مطالبه مهریه خود به اداره اجرای ثبت اسناد و املاک مراجعه کند. این بند مقرر می دارد: «مفاد اسناد رسمی لازم الاجرا از طریق ادارات اجرای مفاد اسناد رسمی لازم الاجرای سازمان ثبت اسناد و املاک کشور اجرا می شوند. ادارات مذکور مکلفند بلافاصله پس از تقاضای اجرائیه نسبت به شناسایی و توقیف اموال مدیون اقدام کنند. چنانچه مرجع مذکور نتواند ظرف مدت دو ماه از تقاضای اجرا، نسبت به شناسایی و توقیف اموال متعهد سند، اقدام کند یا ظرف مدت شش ماه نسبت به اجرای مفاد سند اقدام نماید، متعهدله سند رسمی می تواند با انصراف از اجرای مفاد سند به محاکم دادگستری رجوع نماید.»

این ماده قانونی، مسیر اولیه مطالبه مهریه را تعیین کرده و به زوجه اجازه نمی دهد که مستقیماً به دادگاه مراجعه کند، مگر پس از طی مراحل ثبت و عدم وصول نتیجه ظرف مهلت های مقرر.

مراحل گام به گام مطالبه مهریه از طریق ثبت

1. مراجعه به دفترخانه: زوجه یا وکیل قانونی او، با در دست داشتن مدارک شناسایی و اصل سند ازدواج، به دفترخانه ازدواجی که عقد نکاح در آن ثبت شده است، مراجعه می کند.
2. درخواست صدور اجرائیه: درخواست صدور اجرائیه برای کل یا قسمتی از مهریه از سردفتر خواسته می شود.
3. صدور اجرائیه و ارسال به اداره ثبت: سردفتر اجرائیه را امضا کرده و آن را به همراه مدارک لازم به اداره ثبت اسناد و املاک محل اقامت زوج ارسال می کند.
4. ابلاغ اجرائیه به زوج: اداره ثبت، اجرائیه را از طریق پست سفارشی به آخرین آدرس ثبت شده از زوج در دفترخانه ارسال می کند.
5. مهلت پرداخت و توقیف اموال: چنانچه زوج ظرف مدت ۱۰ روز پس از دریافت ابلاغیه، مهریه را پرداخت نکند یا ترتیبی برای پرداخت آن ندهد، زوجه می تواند درخواست توقیف اموال او (به غیر از مستثنیات دین) را مطرح کند. اداره ثبت نیز موظف به شناسایی و توقیف اموال است.
6. گواهی عدم وصول: در صورتی که اداره ثبت نتواند اموالی از زوج شناسایی و توقیف کند یا ظرف مهلت های قانونی (۲ ماه برای شناسایی و توقیف، ۶ ماه برای اجرا) به نتیجه نرسد، زوجه می تواند گواهی عدم امکان وصول مهریه از ثبت را دریافت کرده و با استناد به آن، به دادگاه مراجعه نماید.

هزینه اجرایی ثبت (نیم عشر دولتی)

هزینه اجرایی مطالبه مهریه از طریق اداره ثبت، که به آن «نیم عشر دولتی» نیز گفته می شود، معادل یک بیستم (۵ درصد) از مبلغ مهریه است. این مبلغ به صورت اولیه از زوجه دریافت نمی شود. بر اساس «تبصره ۲ بند ب ماده ۱۱۳ قانون برنامه ششم توسعه»، اگر متعهد (زوج) ظرف مدت ۲۰ روز از ابلاغ اجرائیه نسبت به انجام تعهد خود یا جلب رضایت متعهدله (زوجه) اقدام کند، از پرداخت هزینه های اجرایی معاف خواهد بود. در غیر این صورت، این هزینه در پایان عملیات اجرایی و پس از وصول مهریه، از زوج دریافت می شود. اگر زوجه مهریه خود را از طریق ثبت وصول کند، می تواند هزینه های جانبی مانند حق الوکاله وکیل، هزینه کارشناسی یا انتشار آگهی (در صورت نیاز) را نیز از زوج مطالبه نماید.

مزایا و محدودیت های روش ثبتی

مزیت اصلی این روش، سرعت نسبی آن در مقایسه با فرآیند دادگاهی و عدم نیاز اولیه زوجه به پرداخت هزینه دادرسی مهریه است. همچنین، امکان توقیف فوری اموال زوج، ابزار قدرتمندی برای زوجه فراهم می کند. با این حال، محدودیت اصلی آن زمانی است که زوج هیچ مالی برای توقیف نداشته باشد یا اموال او جزو مستثنیات دین باشد؛ در این صورت، زوجه ناگزیر از مراجعه به دادگاه خواهد بود.

مطالبه مهریه از طریق دادگاه خانواده یا شورای حل اختلاف

زمانی که زوجه نتواند از طریق اداره ثبت به نتیجه ای در مطالبه مهریه خود برسد یا مهلت های قانونی ثبت به پایان برسد، می تواند با اخذ گواهی از اداره ثبت، به دادگاه خانواده مراجعه کند. همچنین، برای مطالبه مهریه هایی با مبلغ پایین، شورای حل اختلاف نیز صلاحیت رسیدگی دارد.

صلاحیت دادگاه و شورای حل اختلاف

• شورای حل اختلاف: برای دعاوی مالی تا سقف ۲۰۰ میلیون ریال (۲۰ میلیون تومان) صالح به رسیدگی است.
• دادگاه خانواده: برای دعاوی مالی با ارزش بیش از ۲۰۰ میلیون ریال یا در مواردی که شورای حل اختلاف صلاحیت ندارد (مانند دعاوی غیرمالی یا پیچیدگی های خاص)، دادگاه خانواده مرجع صالح است.

نحوه محاسبه هزینه دادرسی مهریه در دادگاه

در صورت مطالبه مهریه از طریق دادگاه، زوجه موظف به پرداخت هزینه دادرسی مهریه است. این هزینه بر اساس ارزش خواسته (مبلغ مهریه) و مرحله رسیدگی، متفاوت خواهد بود:

• مرحله بدوی: تا مبلغ ۲۰۰ میلیون ریال، معادل ۲.۵ درصد بهای خواسته و مازاد بر آن، معادل ۳.۵ درصد بهای خواسته.
• مرحله واخواهی و تجدیدنظر: معادل ۴.۵ درصد بهای خواسته.
• مرحله فرجام خواهی، اعاده دادرسی و اعتراض ثالث: معادل ۵.۵ درصد محکوم به (صرفاً در صورتی که مهریه وجه نقد باشد).

در زمان تقدیم دادخواست، مهریه، هرچه که باشد (سکه، طلا، ارز یا وجه نقد)، به نرخ روز و بر اساس ارزش ریالی آن محاسبه می شود و سپس درصد مربوط به هزینه دادرسی بر مبنای این مبلغ از خواهان دریافت می گردد.

جدول مقایسه ای هزینه های دادرسی مهریه (ثبت در مقابل دادگاه)

روش مطالبه	مبنای محاسبه هزینه	درصد/مبلغ هزینه	زمان پرداخت	مسئول پرداخت اولیه	مسئول پرداخت نهایی (در صورت پیروزی)
اداره اجرای ثبت	نیم عشر دولتی	۵ درصد (۱/۲۰) کل مهریه	پس از وصول مهریه از زوج	زوج (در صورت عدم پرداخت در مهلت ۲۰ روزه)	زوج
دادگاه (مرحله بدوی)	ارزش ریالی مهریه	۲.۵% تا ۲۰۰ میلیون ریال، ۳.۵% مازاد	ابتدای تقدیم دادخواست	زوجه (خواهان)	زوج (در صورت محکومیت)
دادگاه (تجدیدنظر)	ارزش ریالی مهریه	۴.۵% بهای خواسته	ابتدای تقدیم دادخواست	زوجه (خواهان)	زوج (در صورت محکومیت)

اعسار از هزینه دادرسی مهریه: راهکاری قانونی برای عدم تمکن مالی زوجه

در بسیاری از مواقع، زوجه با وجود استحقاق دریافت مهریه، ممکن است توانایی مالی پرداخت هزینه های دادرسی را نداشته باشد. قانونگذار برای حمایت از این افراد و جلوگیری از تضییع حقوق آن ها، نهادی به نام «اعسار» را پیش بینی کرده است. اعسار از هزینه دادرسی مهریه به زوجه ای که توانایی پرداخت این هزینه ها را ندارد، امکان می دهد تا بدون پرداخت مبلغ اولیه، پرونده مطالبه مهریه خود را به جریان اندازد.

مفهوم اعسار در نظام حقوقی ایران

«اعسار» در اصطلاح حقوقی به معنای عدم توانایی فرد برای پرداخت دیون یا هزینه های دادرسی است. فرد «معسر» کسی است که به دلیل عدم دسترسی به اموال کافی (به جز مستثنیات دین) و نداشتن درآمد مناسب، قادر به پرداخت بدهی های خود یا تأمین مخارج قانونی دادرسی نباشد. اعسار دارای دو نوع اصلی است:

1. اعسار از پرداخت محکوم به (اصل بدهی): این نوع اعسار مربوط به زمانی است که فرد به پرداخت مبلغی محکوم شده است (مانند مهریه یا سایر دیون) ولی توانایی پرداخت یکجای آن را ندارد و درخواست تقسیط یا مهلت برای پرداخت می دهد.
2. اعسار از هزینه دادرسی: این نوع اعسار، که موضوع اصلی این مقاله است، به فردی اجازه می دهد که هزینه های مربوط به دادرسی (مانند هزینه تمبر، کارشناسی و…) را در ابتدای امر پرداخت نکند یا به صورت اقساط بپردازد.

تمرکز ما در این بخش بر نوع دوم اعسار است که مستقیماً به موضوع اعسار هزینه دادرسی مهریه ارتباط دارد.

تفاوت اساسی اعسار از هزینه دادرسی و اعسار از پرداخت مهریه (محکوم به)

نکته ای که همواره باید به آن توجه داشت و از خلط مباحث جلوگیری کرد، تفاوت بین اعسار از هزینه دادرسی مهریه و اعسار از پرداخت خود مهریه (محکوم به) است. این دو مفهوم کاملاً از یکدیگر متمایزند:

• اعسار از هزینه دادرسی مهریه: این دادخواست توسط زوجه (خواهان مهریه) مطرح می شود. زوجه ادعا می کند که توانایی پرداخت هزینه های اولیه شروع دعوا و دادرسی را ندارد و درخواست معافیت یا تقسیط این هزینه ها را می دهد. در صورت پذیرش، زوجه از پرداخت هزینه هایی نظیر تمبر دادخواست، کارشناسی و… معاف می شود.
• اعسار از پرداخت مهریه (محکوم به): این دادخواست توسط زوج (خوانده دعوای مهریه) مطرح می شود. زوج که به پرداخت مهریه محکوم شده است، ادعا می کند توانایی پرداخت یکجای کل مهریه را ندارد و درخواست تقسیط آن را می دهد. این درخواست بعد از صدور حکم قطعی مهریه مطرح می شود.

توجه به این تفاوت حیاتی است، زیرا ماهیت، زمان و طرفین این دو دعوا کاملاً متفاوت است.

شرایط قانونی درخواست اعسار از هزینه دادرسی مهریه

برای اینکه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی مهریه مورد پذیرش دادگاه قرار گیرد، زوجه باید شرایط قانونی خاصی را احراز کند و به اثبات برساند. مهم ترین این شرایط عبارتند از:

• عدم تمکن مالی: زوجه باید ثابت کند که قادر به پرداخت هزینه های دادرسی نیست. این عدم تمکن به معنای نداشتن درآمد کافی یا نداشتن دارایی های نقدی و غیرنقدی قابل استفاده برای پرداخت این هزینه هاست.
• عدم دسترسی به اموال کافی: اموال زوجه نباید به اندازه ای باشد که بتواند هزینه های دادرسی را از آن تأمین کند. این اموال شامل دارایی های منقول و غیرمنقول می شود. البته، مستثنیات دین (مانند منزل مسکونی متناسب با شأن، لوازم ضروری زندگی و…) از این قاعده مستثنی هستند و نمی توان آن ها را برای پرداخت هزینه های دادرسی به کار گرفت.
• معسر بودن زوجه: در نهایت، زوجه باید در دادگاه وضعیت اعسار خود را به اثبات برساند که این امر معمولاً از طریق شهادت شهود مطلع و ارائه لیست کامل دارایی ها و درآمدهای خود صورت می گیرد.

مراحل و نحوه تقدیم دادخواست اعسار از هزینه دادرسی مهریه

تقدیم دادخواست اعسار از هزینه دادرسی مهریه دارای مراحل و تشریفات قانونی خاصی است که زوجه (یا وکیل او) باید آن ها را به دقت رعایت کند. عدم رعایت این تشریفات می تواند منجر به رد دادخواست اعسار شود و زوجه را متحمل پرداخت هزینه های دادرسی کند.

زمان بندی درخواست اعسار

زوجه می تواند دادخواست اعسار از هزینه دادرسی را در دو زمان اصلی تقدیم کند:

• همزمان با دادخواست اصلی مطالبه مهریه: این رایج ترین و منطقی ترین زمان برای تقدیم دادخواست اعسار است. زوجه در همان دادخواست مطالبه مهریه یا به صورت یک دادخواست جداگانه اما همزمان، درخواست اعسار از هزینه دادرسی را مطرح می کند. در این صورت، دادگاه ابتدا به دادخواست اعسار رسیدگی کرده و در صورت پذیرش، به پرونده اصلی مهریه ورود می کند.
• پس از تقدیم دادخواست اصلی و قبل از صدور حکم: اگر زوجه در ابتدای امر دادخواست اعسار نداده باشد و بعداً متوجه عدم تمکن خود برای پرداخت هزینه ها شود، می تواند در طول رسیدگی به پرونده اصلی مهریه، و پیش از صدور حکم قطعی، دادخواست اعسار را تقدیم کند.

مرجع صالح برای رسیدگی به دادخواست اعسار

مرجع صالح برای رسیدگی به دادخواست اعسار هزینه دادرسی مهریه، همان دادگاهی است که به اصل دعوای مطالبه مهریه رسیدگی می کند. به این معنا که اگر دادخواست اصلی مطالبه مهریه در صلاحیت دادگاه خانواده باشد، دادخواست اعسار نیز در همان دادگاه بررسی می شود و اگر در صلاحیت شورای حل اختلاف باشد، شورا به آن رسیدگی خواهد کرد. این قاعده به منظور جلوگیری از پراکندگی پرونده ها و تسریع در روند رسیدگی است.

مدارک و ضمائم لازم برای دادخواست اعسار

برای تقدیم دادخواست اعسار، زوجه باید مدارک و مستندات لازم را به همراه داشته باشد تا بتواند ادعای عدم تمکن مالی خود را به اثبات برساند. این مدارک شامل موارد زیر است:

• مدارک شناسایی خواهان (زوجه): شامل شناسنامه و کارت ملی.
• دادخواست اعسار: این دادخواست باید به صورت رسمی و از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت شود. محتوای دادخواست باید شامل اطلاعات کامل خواهان و خوانده، موضوع خواسته (اعسار از هزینه دادرسی)، دلایل اعسار و شرح وضعیت مالی خواهان باشد. تنظیم دقیق و مستدل این دادخواست، نقش مهمی در پذیرش آن دارد.
• استشهادیه شهود: یکی از مهم ترین ضمائم دادخواست اعسار، استشهادیه شهود است.

استشهادیه شهود در دعوای اعسار

شهادت شهود نقش کلیدی در اثبات اعسار از هزینه دادرسی مهریه دارد. قانونگذار حداقل دو شاهد مرد عاقل، بالغ، عادل و مطلع از وضعیت مالی زوجه را برای تأیید ادعای اعسار ضروری می داند. این شهود باید به وضعیت مالی زوجه آگاهی کامل داشته باشند و بتوانند در محضر دادگاه یا به صورت کتبی (در قالب استشهادیه)، شهادت دهند که زوجه هیچ گونه مال و درآمدی برای پرداخت هزینه های دادرسی ندارد. محتوای شهادت باید صریح و روشن باشد و به جزئیات وضعیت مالی زوجه اشاره کند.

• عواقب شهادت کذب: شهادت کذب در هر دعوایی، از جمله دعوای اعسار، جرم محسوب می شود و عواقب قانونی جدی برای شاهد به همراه دارد. در صورت اثبات شهادت کذب، شاهد به مجازات قانونی محکوم خواهد شد.

• لیست کامل دارایی ها، اموال، حقوق و درآمدهای خواهان: زوجه باید فرم مخصوص اعسار را که شامل اطلاعات دقیق در مورد کلیه دارایی ها (منقول و غیرمنقول)، حساب های بانکی، حقوق، درآمدها و هر گونه منبع مالی دیگری است، به دقت تکمیل و به دادگاه ارائه دهد. این لیست باید صادقانه و کامل باشد.

فرآیند رسیدگی به دادخواست اعسار در دادگاه

پس از تقدیم دادخواست اعسار از هزینه دادرسی مهریه و ضمائم آن از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، مراحل زیر طی می شود:

1. ثبت دادخواست: دادخواست در سیستم قضایی ثبت شده و به شعبه دادگاه صالح ارجاع می گردد.
2. تعیین وقت رسیدگی و ابلاغ: دادگاه وقت رسیدگی تعیین کرده و آن را به هر دو طرف دعوا (زوجه و زوج) ابلاغ می کند. زوج به عنوان طرف مقابل، حق دارد در جلسه رسیدگی حضور یابد و به ادعای اعسار زوجه اعتراض کند.
3. تحقیقات دادگاه: در جلسه رسیدگی، دادگاه به بررسی مدارک ارائه شده می پردازد، شهادت شهود را استماع می کند و در صورت لزوم، استعلامات لازم را از مراجع ذی صلاح (مانند اداره ثبت، بانک ها، سازمان امور مالیاتی) در خصوص اموال و درآمدهای زوجه به عمل می آورد.
4. صدور رأی: پس از اتمام تحقیقات و بررسی های لازم، دادگاه رأی خود را مبنی بر قبولی یا رد دادخواست اعسار صادر می کند.

عواقب پذیرش دادخواست اعسار

در صورت پذیرش دادخواست اعسار هزینه دادرسی مهریه توسط دادگاه، زوجه از پرداخت هزینه های دادرسی معاف می شود. این معافیت می تواند به صورت موقت باشد (پرداخت هزینه ها به زمان وصول مهریه موکول می شود) یا در برخی موارد به صورت دائم (مانند افراد تحت پوشش نهادهای حمایتی).

• معافیت موقت یا تقسیط: دادگاه ممکن است زوجه را به طور کامل از پرداخت هزینه ها معاف کند یا پرداخت آن را به صورت اقساطی یا به زمان پس از وصول مهریه از زوج موکول کند. در حالت دوم، پس از اینکه زوجه مهریه خود را از زوج دریافت کرد، هزینه های دادرسی از محل آن کسر شده و به حساب دادگستری واریز می گردد.

عواقب رد دادخواست اعسار

اگر دادگاه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی مهریه را رد کند، زوجه مکلف است فوراً هزینه های دادرسی را پرداخت کند. در غیر این صورت، پرونده مطالبه مهریه او به جریان نخواهد افتاد و ممکن است با قرار رد دادخواست مواجه شود.

• لزوم پرداخت فوری هزینه ها: زوجه باید بلافاصله پس از رد اعسار، نسبت به تأمین و پرداخت هزینه های دادرسی اقدام کند.
• امکان تجدیدنظرخواهی: زوجه حق دارد از رأی رد اعسار تجدیدنظرخواهی کند. مهلت تجدیدنظرخواهی ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ رأی است.

موارد خاص، نکات حقوقی و چالش ها در اعسار از هزینه دادرسی مهریه

موضوع اعسار از هزینه دادرسی مهریه، همانند بسیاری از مسائل حقوقی، دارای ظرافت ها و چالش های خاصی است که آگاهی از آن ها برای هر دو طرف دعوا و وکلای آنها ضروری است. در این بخش به بررسی برخی از این موارد خاص و نکات حقوقی مهم می پردازیم.

معافیت دائم از پرداخت هزینه دادرسی

برخی از افراد به موجب قانون، از پرداخت هزینه های دادرسی به صورت دائم معاف هستند. این افراد نیاز به اثبات اعسار به روش معمول ندارند، بلکه با ارائه مدارک مربوط به وضعیت خود، می توانند از این معافیت بهره مند شوند.

• افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی و سازمان بهزیستی کشور: بر اساس ماده ۵ قانون حمایت خانواده، افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و مددجویان سازمان بهزیستی کشور، از پرداخت هزینه های دادرسی، حق الزحمه کارشناسی، حق الزحمه داوری و سایر هزینه ها به صورت دائم معاف هستند. برای اثبات این وضعیت، ارائه گواهی معتبر از این نهادها به دادگاه کفایت می کند. دادگاه در این موارد نمی تواند پرداخت هزینه ها را به زمان اجرای حکم موکول کند.

امکان اعتراض زوج به دادخواست اعسار زوجه

زوج (خوانده دعوای مهریه) این حق را دارد که به دادخواست اعسار از هزینه دادرسی مهریه که از سوی زوجه مطرح شده است، اعتراض کند. این اعتراض می تواند به دلایل مختلفی صورت گیرد، از جمله اینکه زوج معتقد است زوجه از تمکن مالی کافی برای پرداخت هزینه ها برخوردار است و ادعای اعسار او خلاف واقع است.

• شرایط و نحوه اعتراض: زوج باید در مهلت قانونی (معمولاً در جلسه رسیدگی به اعسار یا طی لایحه) دلایل و مدارک خود را برای اثبات تمکن مالی زوجه به دادگاه ارائه دهد. این مدارک می تواند شامل مستنداتی دال بر داشتن اموال (ملک، خودرو)، حساب های بانکی با موجودی قابل توجه، درآمد ثابت از شغل یا اجاره املاک، و سهام یا اوراق بهادار باشد.
• نقش استعلامات اموال زوجه: دادگاه، با توجه به اعتراض زوج یا حتی به صورت خودکار، می تواند از مراجع ذی صلاح مانند اداره ثبت اسناد و املاک، بانک مرکزی، اداره راهور و سازمان بورس و اوراق بهادار، در خصوص اموال و دارایی های زوجه استعلام به عمل آورد. نتیجه این استعلامات در کنار شهادت شهود (در صورت وجود) و سایر مدارک، مبنای تصمیم گیری دادگاه خواهد بود.

اعسار از پرداخت خسارات دادرسی

سوال دیگری که مطرح می شود این است که آیا اعسار از هزینه دادرسی مهریه شامل خسارات دادرسی نیز می شود؟ خسارات دادرسی شامل هزینه هایی است که در طول دادرسی توسط خواهان (یا خوانده) پرداخت شده و در صورت پیروزی در دعوا، از طرف مقابل مطالبه می شود (مانند حق الوکاله وکیل، هزینه کارشناسی مجدد). دادخواست اعسار می تواند شامل معافیت از پرداخت خسارات دادرسی نیز باشد، مشروط بر اینکه خواهان این امر را در دادخواست خود صریحاً قید کند و دادگاه نیز شرایط اعسار او را برای این بخش نیز احراز نماید. در واقع، حکم اعسار می تواند هم هزینه های اصلی دادرسی و هم خسارات دادرسی را پوشش دهد.

چالش ها و نکات حقوقی در اثبات اعسار از هزینه دادرسی مهریه

اثبات اعسار، به ویژه اعسار از هزینه دادرسی مهریه، همواره با چالش هایی همراه است. در اینجا به برخی از نکات و سوالات رایج در این زمینه پاسخ داده می شود:

• برای اثبات عدم تمکن مالی زوجه، علاوه بر شهود چه مدارک دیگری می توان ارائه داد؟

  علاوه بر شهادت دو شاهد مرد مطلع، زوجه می تواند مدارکی نظیر گواهی عدم اشتغال به کار، صورت حساب بانکی (که نشان دهنده موجودی ناچیز یا عدم گردش مالی مکفی باشد)، گواهی عدم مالکیت ملک از اداره ثبت، و گواهی عدم مالکیت خودرو از راهور را ارائه دهد. هر مدرکی که به نحوی عدم توانایی مالی زوجه را اثبات کند، می تواند مؤثر باشد.

• آیا می توان پدر، برادر یا دیگر بستگان نزدیک را به عنوان شاهد اعسار معرفی کرد؟

  از لحاظ قانونی، منعی برای معرفی بستگان نزدیک به عنوان شاهد اعسار وجود ندارد، مشروط بر اینکه شرایط قانونی شهادت (مانند عادل بودن و مطلع بودن) را دارا باشند. با این حال، باید توجه داشت که شهادت بستگان نزدیک ممکن است از نظر دادگاه کمتر قابل اعتبار تلقی شود، زیرا احتمال جانبداری وجود دارد. بهتر است ترکیبی از شهود فامیل و غیرفامیل (در صورت امکان) معرفی شود تا اعتبار شهادت افزایش یابد.

• در صورت داشتن اموال کوچک (مانند گوشی موبایل، طلای اندک غیرمهریه، لوازم خانگی)، آیا اعسار رد می شود؟

  داشتن اموال کوچک و ضروری زندگی که جزو مستثنیات دین محسوب می شوند یا ارزش مالی قابل توجهی برای تأمین هزینه دادرسی مهریه ندارند، معمولاً منجر به رد اعسار نمی شود. دادگاه به کل وضعیت مالی زوجه و توانایی او برای پرداخت هزینه های دادرسی در مقایسه با میزان خواسته توجه می کند. ملاک، عدم تمکن از پرداخت آن هزینه مشخص است، نه مطلق بی چیزی.

• اگر پرونده مهریه به مراحل بالاتر (تجدیدنظر، فرجام خواهی) ارجاع شود، آیا باید دوباره درخواست اعسار از هزینه دادرسی داد؟

  در صورتی که دادخواست اعسار در مرحله بدوی پذیرفته شده باشد و این حکم قطعی شده باشد، نیازی به تقدیم مجدد دادخواست اعسار برای مراحل بالاتر دادرسی نیست. معافیت از هزینه دادرسی تا پایان مراحل رسیدگی به اصل دعوا (مهریه) معتبر خواهد بود، مگر اینکه وضعیت مالی زوجه به طور کلی تغییر کرده باشد که در آن صورت زوج می تواند درخواست تجدیدنظر در اعسار را مطرح کند.

• اگر خود همسر (زوج) قبلاً در پرونده مهریه معسر شناخته شده باشد، وضعیت هزینه دادرسی اعسار زوجه چگونه است؟

  اعسار زوج از پرداخت اصل مهریه (محکوم به) ارتباط مستقیمی به اعسار از هزینه دادرسی مهریه توسط زوجه ندارد. زوجه همچنان باید عدم تمکن مالی خود را برای پرداخت هزینه های دادرسی ثابت کند. این دو موضوع حقوقی مستقل از یکدیگر هستند، اگرچه ممکن است در عمل به دلیل وضعیت مالی مشابه در یک خانواده، هر دو طرف ادعای اعسار داشته باشند.

• آیا مهریه غیرنقدی (مانند سکه، طلا، ملک) نیز مشمول همین قواعد اعسار می شود یا تفاوت هایی دارد؟

  بله، مهریه غیرنقدی نیز مشمول همین قواعد اعسار هزینه دادرسی مهریه است. برای محاسبه هزینه دادرسی، ابتدا ارزش ریالی مهریه غیرنقدی در زمان تقدیم دادخواست (بر اساس قیمت روز) محاسبه می شود و سپس درصد مربوطه از این ارزش ریالی دریافت می گردد. در نتیجه، فرآیند و شرایط اعسار برای آن تفاوتی نخواهد داشت.

• آیا می توان قبل از مطالبه مهریه، دادخواست اعسار از هزینه دادرسی داد؟

  خیر، دادخواست اعسار از هزینه دادرسی مهریه باید همزمان با دادخواست اصلی مطالبه مهریه یا پس از آن و پیش از صدور حکم قطعی اصلی، ارائه شود. دادخواست اعسار، دعوای تبعی است و بدون وجود دعوای اصلی (مطالبه مهریه) موضوعیت پیدا نمی کند.

• چگونه می توان از واقعی بودن شهادت شهود در دعوای اعسار اطمینان حاصل کرد؟

  وظیفه اطمینان از صحت شهادت بر عهده دادگاه است. دادگاه با بررسی شرایط شهود، تطبیق اظهارات آن ها با یکدیگر، استعلامات لازم و بررسی سایر مدارک، سعی در احراز حقیقت می کند. طرف مقابل (زوج) نیز می تواند با ارائه دلایل و مدارکی دال بر خلاف واقع بودن شهادت، به آن اعتراض کند. در صورت اثبات شهادت کذب، پیگرد قانونی برای شهود در نظر گرفته خواهد شد.

• نمونه فرم استشهادیه برای اعسار از هزینه دادرسی مهریه (با توضیحات تکمیلی)

  استشهادیه اعسار از هزینه دادرسی مهریه باید شامل اطلاعات هویتی زوجه، مشخصات کامل شهود، ذکر صریح موضوع (اعسار از پرداخت هزینه دادرسی)، و شهادت شهود مبنی بر عدم تمکن مالی زوجه و اطلاع آن ها از وضعیت مالی وی باشد. شهود باید صریحاً اعلام کنند که زوجه فاقد هرگونه مال منقول و غیرمنقول (به جز مستثنیات دین) و درآمد کافی برای پرداخت هزینه های دادرسی است. این فرم باید توسط شهود امضا شده و توسط دفترخانه اسناد رسمی تأیید امضا شود.

معافیت از هزینه دادرسی برای افراد تحت پوشش نهادهای حمایتی مانند کمیته امداد و بهزیستی، دائمی بوده و این افراد نیاز به اثبات اعسار به روش معمول ندارند.

نتیجه گیری

اعسار هزینه دادرسی مهریه، یک ابزار حقوقی حیاتی است که به زوجه امکان می دهد بدون نگرانی از موانع مالی اولیه، حق قانونی خود یعنی مهریه را مطالبه کند. این فرآیند، با هدف تضمین دسترسی به عدالت برای تمام اقشار جامعه، در قوانین ایران پیش بینی شده است. همانطور که تشریح شد، این موضوع دارای ابعاد مختلفی از جمله تفاوت با اعسار از محکوم به، شرایط خاص اثبات، نقش شهود و امکان اعتراض از سوی زوج است. آگاهی از مراحل قانونی، مدارک مورد نیاز و نکات حقوقی مرتبط، برای هر دو طرف دعوا و وکلای آن ها ضروری است تا از تضییع حقوق و طولانی شدن روند دادرسی جلوگیری شود. با توجه به پیچیدگی های موضوع و لزوم رعایت دقیق تشریفات قانونی، همواره توصیه می شود قبل از هرگونه اقدام، با یک وکیل متخصص در امور خانواده مشورت نمایید تا از راهنمایی های دقیق و کاربردی بهره مند شوید و بهترین مسیر قانونی را برای احقاق حقوق خود انتخاب کنید.