شرایط گرفتن فرزند از پرورشگاه
گرفتن فرزند از پرورشگاه، که در اصطلاح حقوقی و سازمانی به آن فرزندخواندگی یا پذیرش سرپرستی گفته می شود، فرآیندی قانونی و انسانی است که به کودکان بی سرپرست و بدسرپرست فرصت تجربه زندگی در محیط خانواده را می دهد. این مسیر، مستلزم آگاهی کامل از ضوابط، مقررات و مراحل اداری سازمان بهزیستی کشور و دستگاه قضایی است. موفقیت در این امر، نیازمند صبر، تعهد و فراهم آوردن شرایط لازم از سوی متقاضیان است تا منافع عالیه کودک به بهترین شکل تأمین شود.
رؤیای پدر و مادر شدن برای بسیاری از افراد، آرزویی دیرینه و عمیق است که زندگی خانوادگی را معنا می بخشد. در کنار فرزندآوری بیولوژیکی، مسیر ارزشمند فرزندخواندگی، فرصتی بی بدیل برای تحقق این آرزو و بخشیدن زندگی نو به کودکانی است که به هر دلیل از نعمت خانواده محروم مانده اند. این اقدام نه تنها پاسخگوی نیازهای عاطفی متقاضیان سرپرستی است، بلکه مسئولیتی اجتماعی در قبال آینده کودکان آسیب پذیر جامعه محسوب می شود. فرآیند فرزندخواندگی، مسیری قانونی و پیچیده است که از ثبت نام اولیه تا صدور حکم قطعی، مراحل متعددی را در بر می گیرد. آگاهی از تمامی ابعاد این فرآیند، از جمله شرایط متقاضیان، نوع کودکانی که واجد شرایط سرپرستی هستند، مدارک مورد نیاز و چالش های احتمالی، برای هر فرد یا زوجی که قصد ورود به این دنیای پرمهر را دارد، حیاتی است. این راهنمای جامع تلاش می کند تا با ارائه اطلاعات دقیق و مستند، چراغ راهی برای تمامی متقاضیان پذیرش سرپرستی باشد.
فرزندخواندگی چیست؟ تعاریف و مبانی قانونی
فرزندخواندگی، قراردادی قانونی است که طی آن، سرپرستی یک کودک بدون سرپرست شناخته شده یا بدسرپرست، به خانواده ای واجد شرایط که متقاضی فرزند هستند، واگذار می شود. این تعریف رسمی از سوی سازمان بهزیستی کشور ارائه شده و بر اساس «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست» مصوب سال ۱۳۹۲، چارچوب قانونی آن مشخص گردیده است. هدف اصلی این قانون، تأمین منافع عالیه کودک و فراهم آوردن بهترین شرایط برای رشد و بالندگی او در یک محیط خانوادگی سالم و پایدار است.
درک تفاوت های کلیدی بین «فرزندخواندگی» و «سرپرستی موقت» یا «امین موقت» اهمیت دارد. در فرزندخواندگی، رابطه حقوقی دائمی شبیه به رابطه والد و فرزند بیولوژیکی ایجاد می شود، هرچند برخی تفاوت ها مانند عدم توارث همچنان وجود دارد که قانونگذار با تملیک بخشی از اموال توسط سرپرست، سعی در جبران آن نموده است. اما در سرپرستی موقت یا امین موقت، این رابطه حقوقی پایدار نیست و هدف اصلی، نگهداری از کودک برای یک دوره زمانی مشخص است و امکان بازگشت کودک به خانواده اصلی یا واگذاری او به فرزندخواندگی در صورت احراز شرایط، وجود دارد. فرزندخواندگی، از دیدگاه فقه اسلامی نیز دارای احکام خاص خود است که موضوع محرمیت یکی از مهم ترین آن هاست و راهکارهای شرعی برای آن پیش بینی شده است. این پیشینه، نشان دهنده اهمیت اجتماعی و مذهبی این سنت حسنه در ایران است.
چه کسانی می توانند متقاضی فرزندخواندگی شوند؟ (شرایط عمومی و اولویت ها)
قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، گروه های مختلفی را واجد شرایط تقاضای سرپرستی شناخته است. این گروه ها شامل زوجین فاقد فرزند، زوجین دارای فرزند و زنان مجرد می باشند که هر یک با شرایط خاص خود می توانند درخواست دهند. سازمان بهزیستی کشور، مسئولیت بررسی و تأیید صلاحیت متقاضیان را بر عهده دارد.
زوجین فاقد فرزند
این گروه در اولویت نخست فرزندخواندگی قرار دارند. شرایط اختصاصی آن ها شامل موارد زیر است:
- شرط گذشت ۵ سال از ازدواج: زوجین باید حداقل پنج سال از تاریخ ازدواج دائمشان گذشته باشد و در این مدت صاحب فرزندی نشده باشند.
- تبصره پزشکی قانونی: در صورتی که پزشکی قانونی گواهی دهد که امکان فرزندآوری برای زوجین به هیچ عنوان وجود ندارد، شرط پنج سال از ازدواج اعمال نخواهد شد. این تبصره به زوجینی که در ابتدای ازدواج با مشکل ناباروری قطعی مواجه هستند، کمک می کند تا زودتر برای فرزندخواندگی اقدام کنند.
- شرط حداقل سن: حداقل یکی از زوجین باید بالای سی سال سن داشته باشد.
زوجین دارای فرزند
این گروه در اولویت دوم قرار می گیرند. شرایط آن ها مشابه زوجین فاقد فرزند است، با این تفاوت که شرط پنج سال از ازدواج و گواهی عدم فرزندآوری برایشان الزامی نیست:
- شرط حداقل سن: حداقل یکی از زوجین باید بالای سی سال سن داشته باشد.
- رضایت کامل و کتبی: رضایت کامل و کتبی هر دو زوج برای پذیرش سرپرستی الزامی است.
زنان و دختران بدون شوهر (مجرد)
این گروه در اولویت سوم قرار دارند و شرایط خاصی برای آن ها در نظر گرفته شده است:
- شرط حداقل سن: متقاضی باید حداقل سی سال سن داشته باشد.
- محدودیت نوع کودک: زنان و دختران مجرد فقط مجاز به پذیرش سرپرستی «دختران» هستند.
اولویت بندی سازمان بهزیستی
سازمان بهزیستی کشور در فرآیند واگذاری کودکان، اولویت بندی مشخصی را اعمال می کند:
- اولویت اول: زوجین فاقد فرزند با رعایت شرایط سنی و مدت ازدواج یا گواهی پزشکی قانونی.
- اولویت دوم: زوجین دارای فرزند با رعایت شرایط سنی.
- اولویت سوم: زنان و دختران مجرد با رعایت شرایط سنی و نوع کودک.
این اولویت بندی، با هدف تأمین بهترین و پایدارترین محیط خانوادگی برای کودک صورت می گیرد و معمولاً تا زمانی که متقاضیان واجد شرایط اولویت اول وجود دارند، نوبت به گروه های بعدی نمی رسد، مگر اینکه متقاضی پذیرش کودکان با شرایط خاص (سن بالاتر، پسر، یا دارای نیازهای ویژه) باشند که تقاضا برای آن ها کمتر است.
سایر شرایط عمومی متقاضیان
علاوه بر موارد فوق، شرایط عمومی دیگری نیز وجود دارد که تمامی متقاضیان باید آن ها را احراز کنند:
- تابعیت ایرانی: متقاضیان باید تابعیت جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند. (امکان درخواست از خارج از کشور از طریق سفارتخانه ها وجود دارد)
- اعتقاد به یکی از ادیان رسمی: متقاضی باید به یکی از ادیان رسمی کشور (اسلام، مسیحیت، کلیمی، زرتشتی) معتقد باشد.
- عدم حجر: متقاضیان باید صلاحیت قانونی برای اداره امور خود و کودک را داشته باشند.
- اولویت سنی: معمولاً متقاضیانی که سن آن ها زیر ۵۰ سال است، از اولویت بیشتری برخوردارند، هرچند این یک شرط مطلق نیست.
صلاحیت های لازم برای سرپرستی کودکان (معیارها و الزامات دقیق)
سازمان بهزیستی و مراجع قضایی، در راستای تأمین منافع عالیه کودک، سخت گیری های ویژه ای در احراز صلاحیت متقاضیان سرپرستی اعمال می کنند. این صلاحیت ها شامل ابعاد جسمی، روانی، مالی، اخلاقی و اجتماعی می شود.
سلامت جسمی و روانی
متقاضیان باید از سلامت کامل جسمی و روانی برخوردار باشند تا بتوانند مسئولیت تربیت و نگهداری از کودک را به نحو احسن انجام دهند.
- عدم ابتلا به بیماری های خاص: متقاضیان نباید به بیماری های واگیردار، صعب العلاج یا ناتوان کننده ای مبتلا باشند که مانع از ایفای نقش والدینی آن ها شود یا سلامت کودک را به خطر اندازد.
- بررسی سلامت روان: صلاحیت روانی و توانایی های تربیتی افراد توسط روانشناسان معتمد سازمان بهزیستی مورد بررسی و تأیید قرار می گیرد. این ارزیابی شامل پایداری عاطفی، قدرت مقابله با استرس، و ظرفیت ایجاد یک محیط امن و حمایتی برای کودک است.
تمکن مالی
تأمین آینده مادی کودک از اهمیت بالایی برخوردار است، لذا متقاضیان باید از تمکن مالی کافی برخوردار باشند.
- شغل و درآمد ثابت و کافی: داشتن شغل ثابت و درآمد مکفی برای تأمین نیازهای اولیه کودک از قبیل خوراک، پوشاک، مسکن، آموزش و بهداشت ضروری است. تأکید بر کفایت مالی است، نه لزوماً ثروت زیاد. هدف این است که کودک پس از ورود به خانواده، با مشکلات مالی اساسی مواجه نشود.
- تضمین مالی برای آینده کودک: در بسیاری از موارد و بر اساس «ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست»، دادگاه از متقاضیان می خواهد که بخشی از اموال یا حقوق خود را به نام فرزندخوانده منتقل کنند. این اقدام به منظور جبران عدم ارث بری فرزندخوانده از سرپرستان است.
صلاحیت اخلاقی و اجتماعی
صلاحیت اخلاقی و اجتماعی متقاضیان، بنیان اصلی تربیت سالم کودک است و بهزیستی در این زمینه بسیار دقیق عمل می کند.
- نداشتن محکومیت جزایی مؤثر: متقاضیان نباید دارای سوء پیشینه کیفری مؤثر باشند. این امر از طریق استعلام از مراجع ذی صلاح بررسی می شود.
- عدم اعتیاد: عدم اعتیاد به مواد مخدر، روانگردان و الکل از شروط اساسی و غیرقابل چشم پوشی است که از طریق انجام آزمایشات مربوطه احراز می شود.
- تعهد به رعایت موازین شرعی و عرفی: برای متقاضیان مسلمان، تعهد به رعایت واجبات دینی و ترک محرمات، و برای پیروان سایر ادیان رسمی، رعایت موازین اعتقادی و اخلاقی دین خود، مورد تأکید است.
- تعهد به رعایت اخلاق حسنه: متقاضیان باید از حسن شهرت برخوردار باشند و در محیط اجتماعی خود رفتارهای متناسب و اخلاقی داشته باشند.
این معیارها به صورت جامع توسط مددکاران اجتماعی و روانشناسان سازمان بهزیستی در قالب مصاحبه، بازدید از منزل و بررسی های میدانی مورد ارزیابی قرار می گیرد. سخت گیری در این موارد به دلیل اهمیت فوق العاده ای است که قانونگذار برای حفظ منافع عالیه کودک قائل است، چرا که کودک، سرمایه ای آسیب پذیر است و واگذاری او به یک خانواده نامناسب می تواند آسیب های جبران ناپذیری به او وارد کند.
کدام کودکان واجد شرایط فرزندخواندگی هستند؟ (از دیدگاه قانون)
همه کودکانی که در مراکز بهزیستی نگهداری می شوند، واجد شرایط فرزندخواندگی نیستند. قانون، شرایط مشخصی را برای کودکانی که می توانند تحت سرپرستی دائم قرار گیرند، تعیین کرده است. این امر به دلیل حفظ حقوق والدین طبیعی کودک و جلوگیری از جدایی بی مورد آن هاست.
بر اساس ماده ۷ «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست»، کودکانی که می توانند به فرزندخواندگی سپرده شوند، باید یکی از شرایط زیر را داشته باشند:
- کودکانی که هیچ یک از والدین و جد پدری آن ها شناخته شده نباشند: این دسته شامل کودکانی می شود که به عنوان فرزند رها شده یا سرراهی به مراکز بهزیستی سپرده شده اند و هیچ اطلاعاتی از هویت والدین یا جد پدری آن ها در دسترس نیست.
- کودکانی که والدین و جد پدری آن ها در قید حیات نباشند (یتیم): این موارد شامل کودکانی است که والدین بیولوژیکی و پدربزرگ پدری شان فوت کرده اند و هیچ سرپرست قانونی دیگری ندارند.
- کودکانی که سرپرستی آن ها به موجب حکم دادگاه به سازمان بهزیستی سپرده شده و تا دو سال پس از آن، خانواده ای برای بازپس گیری آن ها مراجعه نکرده باشد: در برخی موارد، والدین اصلی به دلیل ناتوانی در نگهداری یا عدم صلاحیت، سرپرستی کودک را موقتاً یا دائماً به بهزیستی می سپارند. اگر طی دو سال هیچ گونه تلاشی از سوی والدین یا جد پدری برای بازگشت کودک صورت نگیرد، کودک واجد شرایط فرزندخواندگی تلقی می شود.
- کودکانی که والدین یا جد پدری آن ها صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند و دادگاه نیز نتواند با ضم امین یا ناظر، این صلاحیت را تأمین کند (بدسرپرست): این مورد پیچیده ترین حالت است. گاهی والدین در قید حیات هستند اما به دلیل اعتیاد، بیماری های حاد روانی، سوءرفتار، زندان یا عدم مسئولیت پذیری مطلق، صلاحیت نگهداری از فرزند خود را ندارند. در این حالت، پس از بررسی های دقیق و تلاش برای توانمندسازی خانواده اصلی، اگر دادگاه به این نتیجه برسد که حتی با تعیین قیم یا ناظر نیز امکان تأمین منافع کودک در خانواده اصلی وجود ندارد، حکم سلب صلاحیت و واگذاری کودک به فرزندخواندگی را صادر می کند.
در تمامی این مراحل، نقش قاضی و مقام قضایی در تأیید نهایی وضعیت کودک برای واگذاری به فرزندخواندگی، حیاتی و غیرقابل انکار است. دادگاه با بررسی مستندات و گزارش های مددکاری، در نهایت حکم سرپرستی را صادر می کند.
مراحل گام به گام فرزندخواندگی از بهزیستی/پرورشگاه: یک راهنمای عملی
فرآیند فرزندخواندگی در ایران، مسیری منظم و چند مرحله ای است که نیازمند دقت، صبر و پیگیری مستمر متقاضیان است. این مراحل توسط سازمان بهزیستی کشور و در هماهنگی با مراجع قضایی اجرا می شود.
گام ۱: ثبت نام آنلاین در سامانه ملی فرزندخواندگی
اولین گام برای متقاضیان، ثبت نام در سامانه ملی فرزندخواندگی است. این سامانه به آدرس http://adoption.behzisti.net به منظور تسهیل و شفاف سازی فرآیند راه اندازی شده است.
- ایجاد حساب کاربری: متقاضیان باید با وارد کردن اطلاعات اولیه، یک حساب کاربری ایجاد کنند.
- ورود اطلاعات و بارگذاری مدارک اولیه: در این مرحله، فرم های مربوطه تکمیل و مدارک مورد نیاز به صورت الکترونیکی بارگذاری می شوند. توصیه می شود متقاضیان پیش از شروع، مدارک خود را آماده و با کیفیت مطلوب اسکن کنند. پس از ثبت نام، یک کد پیگیری به متقاضی ارسال می شود که باید آن را نگهداری کند.
گام ۲: آماده سازی و بارگذاری مدارک مورد نیاز
مدارک مورد نیاز برای فرزندخواندگی، برای ارزیابی جامع صلاحیت متقاضیان جمع آوری می شود. این مدارک شامل موارد زیر است:
- تصویر کلیه صفحات شناسنامه ایرانی متقاضیان.
- تصویر کارت ملی متقاضیان.
- تصویر کارت پایان خدمت یا کارت معافیت از خدمت (برای آقایان متقاضی).
- تصویر سند ازدواج زوجین متقاضی.
- تصویر آخرین مدرک تحصیلی متقاضیان.
- تصویر سند مالکیت یا مبایعه نامه منزل یا اجاره نامه معتبر.
- اصل یا تصویر گواهی اشتغال به کار یا تعیین میزان تقریبی درآمد (مانند حکم کارگزینی، فیش حقوقی، پروانه کسب و…).
- تصویر مدارک بیمه پایه اجتماعی (مانند تأمین اجتماعی، خدمات درمانی و…).
- اصل گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم امکان بچه دار شدن (برای زوجین فاقد فرزندی که پنج سال از ازدواج آنان گذشته و می خواهند از اولویت اول برخوردار شوند. این گواهی متعاقباً باید توسط پزشکی قانونی نیز تأیید شود).
نکات مهم: تمامی مدارک باید خوانا و واضح باشند. پس از اعلام بهزیستی، مدارک بارگذاری شده باید در یکی از دفاتر اسناد رسمی برابر اصل شوند و نسخه های فیزیکی آن ها ارائه گردد.
گام ۳: مصاحبه و بازدید مددکاری اولیه
پس از تأیید اولیه مدارک، مددکاران اجتماعی سازمان بهزیستی جهت ارزیابی حضوری اقدام می کنند.
- زمان بندی بازدید: مددکاران برای بازدید از منزل متقاضیان و بررسی وضعیت زندگی آن ها، زمان بندی را هماهنگ می کنند.
- بررسی شرایط زندگی: این بازدید شامل بررسی تعاملات خانوادگی، شرایط فرهنگی، اجتماعی، و محیطی است که کودک قرار است در آن رشد کند. هدف، اطمینان از آمادگی خانواده برای پذیرش و تربیت کودک است.
گام ۴: بررسی های روان شناختی، عدم اعتیاد و سوء پیشینه
این مرحله برای ارزیابی سلامت روانی و صلاحیت اخلاقی متقاضیان ضروری است.
- معرفی به روانشناس: متقاضیان به روانشناسان معتمد سازمان بهزیستی معرفی می شوند تا صلاحیت روانی و توانایی های تربیتی آن ها تأیید شود.
- اخذ گواهی های لازم: در این مرحله، گواهی عدم اعتیاد (از طریق آزمایشات مربوطه) و گواهی عدم سوء پیشینه کیفری مؤثر (از طریق استعلام از مراجع قضایی) اخذ می شود.
گام ۵: آشنایی و تعامل با کودک
این مرحله حساس ترین بخش از فرآیند است که به آشنایی متقاضیان با کودک و ارزیابی پذیرش متقابل اختصاص دارد.
- روند معرفی کودک: سازمان بهزیستی بر اساس اولویت ها و با در نظر گرفتن سن، جنسیت، وضعیت سلامت و نیازهای ویژه کودک، او را به متقاضیان واجد شرایط معرفی می کند. لازم به ذکر است که امکان «انتخاب» مستقیم کودک توسط متقاضی وجود ندارد و این بهزیستی است که کودکان واجد شرایط واگذاری را معرفی می کند.
- جلسات حضوری: چندین جلسه ملاقات و تعامل بین متقاضیان و کودک در محیط های تحت نظارت (معمولاً در مراکز بهزیستی) برگزار می شود تا پذیرش متقابل و سازگاری عاطفی ارزیابی شود. در برخی موارد و در صورت عدم تعامل مناسب، امکان معرفی تا سه کودک دیگر نیز به خانواده وجود دارد.
گام ۶: فرآیند قضایی و صدور حکم سرپرستی
پس از تأییدات بهزیستی و پذیرش متقابل، پرونده برای صدور حکم نهایی به دادگاه ارجاع داده می شود.
- ارجاع پرونده به دادگاه: تمامی مستندات و گزارش های بهزیستی به دادگاه صالح ارائه می شود.
- صدور حکم سرپرستی موقت: دادگاه ابتدا حکم سرپرستی موقت (معمولاً شش ماهه) صادر می کند. در این دوره، کودک به صورت آزمایشی در خانواده متقاضی زندگی می کند.
- دوره نظارت و والدگری: در طول دوره سرپرستی موقت، مددکاران اجتماعی بر وضعیت کودک و تعامل او با خانواده نظارت مستمر دارند. همچنین، پدرخوانده و مادرخوانده ممکن است ملزم به گذراندن دوره های آموزشی «والدگری» شوند.
- تبدیل حکم موقت به قطعی: پس از پایان دوره موقت و تأیید نهایی کارشناسان بهزیستی مبنی بر مطلوب بودن وضعیت کودک در خانواده، دادگاه حکم سرپرستی موقت را به حکم قطعی تبدیل می کند.
نکته ویژه: برای کسانی که کودک بی سرپرست یا بدسرپرستی را یافته اند و مایل به سرپرستی او هستند، در صورت احراز شرایط و تأیید مراجع ذی صلاح، اولویت با آن ها خواهد بود و این فرآیند ممکن است با سرعت بیشتری انجام شود.
مدت زمان فرآیند فرزندخواندگی: واقعیت ها و انتظارات
یکی از سؤالات پرتکرار متقاضیان، مدت زمان انتظار برای نهایی شدن فرآیند فرزندخواندگی است. این مدت زمان می تواند متغیر باشد و به عوامل متعددی بستگی دارد.
چرا صف انتظار طولانی است؟
علت اصلی طولانی شدن صف انتظار، کمبود کودکان واجد شرایط واگذاری به فرزندخواندگی در مقابل تقاضای بالا، به ویژه برای نوزادان دختر سالم است. بسیاری از کودکان در مراکز بهزیستی، هنوز ارتباط حقوقی با خانواده اصلی خود دارند یا وضعیت حقوقی آن ها به طور کامل مشخص نشده است. فرآیند قانونی تأیید بی سرپرستی یا بدسرپرستی یک کودک و سلب صلاحیت از والدین اصلی، زمان بر و دقیق است. این پروسه باید با نهایت دقت انجام شود تا حقوق تمامی طرفین، به ویژه کودک، حفظ گردد.
«کمبود کودکان واجد شرایط واگذاری و تقاضای بالا برای نوزادان دختر، از عوامل اصلی طولانی شدن صف انتظار فرزندخواندگی است. این فرآیند به دلیل حفظ حقوق کودک و قانونمند شدن مراحل، نیازمند زمان و بررسی های دقیق است.»
علاوه بر این، بررسی صلاحیت های خانواده های متقاضی نیز زمان بر است. سازمان بهزیستی و مراجع قضایی، مسئولیت سنگینی در قبال آینده این کودکان دارند و کوچکترین سهل انگاری می تواند منجر به آسیب های جبران ناپذیری برای کودک شود. بنابراین، تمامی مراحل از جمله مصاحبه ها، بازدیدها، ارزیابی های روان شناختی و استعلامات، با وسواس و دقت بالا انجام می گیرد.
عوامل مؤثر بر کوتاه تر شدن زمان انتظار
اگرچه صف انتظار عمومی طولانی است، اما برخی عوامل می توانند به کوتاه تر شدن زمان انتظار برای متقاضیان کمک کنند:
- پذیرش کودکان با سن بالاتر: تقاضا برای نوزادان و کودکان خردسال بسیار بیشتر از کودکان در سنین بالاتر (مثلاً بالای ۶ سال) است. متقاضیانی که حاضر به پذیرش کودکان بزرگ تر هستند، معمولاً زودتر به نتیجه می رسند.
- پذیرش کودکان پسر: آمارها نشان می دهد که اغلب متقاضیان به دنبال نوزاد دختر هستند. پذیرش سرپرستی کودکان پسر می تواند زمان انتظار را به طور قابل توجهی کاهش دهد.
- پذیرش کودکان دارای نیازهای ویژه: کودکانی که دارای معلولیت، بیماری های خاص یا نیازهای درمانی ویژه هستند، اغلب متقاضیان کمتری دارند. خانواده هایی که با آگاهی و تعهد بالا، حاضر به پذیرش سرپرستی این کودکان باشند، در اولویت قرار می گیرند و فرآیند آن ها با سرعت بیشتری پیش می رود.
آمار تقریبی و زمان های محتمل
بر اساس اظهارات مسئولین سازمان بهزیستی، در صورت وجود کودک واجد شرایط واگذاری و مطابقت با ترجیحات متقاضیان، فرآیند فرزندخواندگی می تواند در زمانی کمتر از شش ماه به نتیجه برسد. با این حال، برای اکثر خانواده هایی که متقاضی نوزاد دختر سالم هستند، این زمان می تواند تا چندین سال نیز به طول انجامد. آمارهای منتشر شده در سال های اخیر نشان می دهد که حدود ۸۰ درصد فرزندخواندگی ها در محدوده سنی ۰ تا ۳ سال صورت می گیرد و فرزندخواندگی در سنین بالاتر متقاضی بسیار کمتری دارد. در ۶ ماهه نخست سال ۱۳۹۹، ۵۳۹ فرزند بهزیستی در سراسر کشور به فرزندخواندگی رفته اند که از این تعداد، ۲۸ فرزند دارای معلولیت بوده اند. این آمار نشان دهنده نیاز به فرهنگ سازی بیشتر برای پذیرش کودکان با نیازهای ویژه و کودکان در سنین بالاتر است.
مسائل حقوقی و مالی پس از فرزندخواندگی (تضمین آینده کودک)
پس از صدور حکم قطعی فرزندخواندگی، تعهدات حقوقی و مالی مشخصی بر عهده سرپرستان قرار می گیرد که هدف آن، تضمین آینده کودک و فراهم آوردن یک زندگی باثبات برای اوست.
انتقال بخشی از اموال یا حقوق به فرزندخوانده (ماده ۱۴ قانون حمایت)
یکی از مهم ترین نکات حقوقی در فرزندخواندگی، مسئله ارث است. بر خلاف فرزندان بیولوژیکی، فرزندخوانده از سرپرستان خود ارث نمی برد. قانونگذار برای جبران این موضوع و تضمین آینده مالی کودک، در «ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست» راهکاری را پیش بینی کرده است. این ماده بیان می دارد:
«دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می کند که درخواست کننده سرپرستی بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک کند. تشخیص نوع و میزان مال یا حقوق مزبور با دادگاه است. در مواردی که دادگاه تشخیص دهد اخذ تضمین عینی از درخواست کننده ممکن یا به مصلحت نیست و سرپرستی کودک یا نوجوان ضرورت داشته باشد، دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر و پس از قبول درخواست کننده و انجام دستور، حکم سرپرستی صادر می کند.»
این ماده به قاضی اختیار می دهد تا بر اساس شرایط مالی متقاضیان و مصلحت کودک، نوع و میزان اموال یا حقوقی که باید به نام فرزندخوانده شود را تعیین کند. این می تواند شامل انتقال سند ملک، افتتاح حساب بانکی به نام کودک، یا تعهد کتبی برای تملیک در آینده باشد. هدف قانونگذار، تأمین پشتوانه مالی برای فرزندخوانده و جلوگیری از مشکلات احتمالی در آینده است.
وظایف سرپرستان: تأمین کامل نیازهای مادی و معنوی کودک
با پذیرش سرپرستی، تمامی وظایف و مسئولیت های والدینی بر عهده سرپرستان قرار می گیرد. این وظایف شامل:
- تأمین نیازهای مادی: فراهم آوردن خوراک، پوشاک، مسکن، آموزش، بهداشت و درمان، و سایر ملزومات زندگی کودک به بهترین شکل ممکن.
- تأمین نیازهای معنوی و عاطفی: ایجاد محیطی سرشار از عشق، امنیت، احترام و حمایت عاطفی برای رشد شخصیتی و روانی سالم کودک. عدم ایجاد کوچکترین تفاوت بین فرزندخوانده و فرزندان بیولوژیکی (در خانواده های دارای فرزند)، از جمله الزامات مهم بهزیستی است.
نظارت مددکاران اجتماعی و عدم قطع مستمری
سازمان بهزیستی تا سن ۱۸ سالگی کودک، از طریق مددکاران اجتماعی خود بر وضعیت او نظارت می کند. این نظارت شامل بررسی شرایط زندگی، وضعیت تحصیلی، سلامت روانی و جسمی و تعاملات کودک در خانواده است تا اطمینان حاصل شود که منافع او به درستی تأمین می شود.
نکته مهم دیگر این است که در صورت وجود مستمری قانونی برای کودک (مانند مستمری فوت والدین یا موارد مشابه)، این مستمری پس از فرزندخواندگی قطع نخواهد شد و همچنان به نفع کودک و تحت نظارت بهزیستی ادامه خواهد یافت. این بدان معنا نیست که سرپرستان از مسئولیت مالی خود مبرا هستند، بلکه این مستمری یک حمایت اضافی برای کودک محسوب می شود.
مسئله محرمیت فرزندخوانده: راهکارهای شرعی
یکی از دغدغه های اصلی خانواده های مسلمان که قصد فرزندخواندگی دارند، مسئله محرمیت فرزندخوانده با اعضای خانواده، به ویژه پدرخوانده و مادرخوانده، است. از آنجا که در فقه اسلامی، فرزندخوانده رابطه نسبی با سرپرستان ندارد، احکام محرمیت بین آن ها به طور طبیعی برقرار نیست.
توضیح لزوم رعایت احکام محرمیت در فقه اسلامی
بر اساس تعالیم فقه اسلامی، محرمیت تنها از طریق نسب (فرزند بیولوژیکی، پدر، مادر، خواهر و برادر نسبی)، سبب (از طریق ازدواج) یا رضاع (شیردهی) ایجاد می شود. در فرزندخواندگی، هیچ یک از این سه مورد به طور خودکار محرمیت ایجاد نمی کند. بنابراین، برای جلوگیری از مشکلات شرعی در آینده و ایجاد ارتباط عاطفی و زندگی راحت تر در خانواده، ایجاد محرمیت شرعی برای فرزندخوانده اهمیت بسیاری دارد.
اشاره به راهکارهای رایج برای ایجاد محرمیت
مراجع تقلید و فقهای اسلامی، راهکارهایی را برای ایجاد محرمیت در موارد فرزندخواندگی ارائه داده اند که رایج ترین آن ها عبارتند از:
- شیردهی رضاعی (شیرخوارگی): اگر مادرخوانده (یا همسر پدرخوانده) بتواند طبق شرایط شرعی به کودک (چه پسر و چه دختر) شیر دهد، محرمیت رضاعی بین کودک و پدر و مادرخوانده و حتی فرزندان نسبی آن ها ایجاد می شود. شرایط شیردهی رضاعی برای ایجاد محرمیت، باید دقیقاً مطابق با فتوای مرجع تقلید باشد که شامل تعداد دفعات شیردهی، سن کودک در زمان شیرخوارگی و نوع شیر است. این راهکار در صورتی امکان پذیر است که مادرخوانده شیرده باشد و کودک در سن شیرخوارگی (معمولاً زیر دو سال) باشد.
- عقد موقت (برای محرمیت با پدرخوانده): در مورد فرزند دخترخوانده، اگر امکان شیردهی نباشد، راهکار شرعی برای محرمیت با پدرخوانده و برادران و عموهای او، جاری کردن عقد موقت (صیغه محرمیت) بین پدرخوانده و مادر نسبی دختر (اگر در قید حیات باشد و او را بشناسند و راضی باشد) یا بین پدرخوانده و خود دختر (پس از بلوغ و با اذن ولی قهری/حاکم شرع) در صورت عدم امکان شیردهی، می تواند مطرح باشد. این راهکار نیز دارای جزئیات فقهی خاص خود است و باید با دقت انجام شود.
- ازدواج محارم (در موارد خاص و محدود): در برخی فتاوا، ازدواج با محارم سببی (مانند ازدواج پدرخوانده با مادر نسبی دخترخوانده یا ازدواج پسرخوانده با مادرخوانده پس از فوت پدرخوانده) نیز می تواند به ایجاد محرمیت منجر شود، اما این موارد بسیار خاص و پیچیده هستند و نیاز به مشاوره دقیق با مرجع تقلید دارد.
تأکید بر مشاوره با مرجع تقلید: به دلیل حساسیت و پیچیدگی احکام شرعی محرمیت، قویاً توصیه می شود که متقاضیان فرزندخواندگی حتماً پیش از هر اقدامی، با مرجع تقلید خود مشورت کرده و فتوای ایشان را در خصوص راهکار مناسب برای ایجاد محرمیت جویا شوند. این امر اطمینان خاطر بیشتری را برای خانواده فراهم می آورد و از بروز مشکلات شرعی در آینده جلوگیری می کند.
پاسخ به ابهامات کلیدی متقاضیان سرپرستی
در مسیر فرزندخواندگی، متقاضیان با ابهامات و سوالات متعددی مواجه می شوند. این بخش به پاسخگویی به برخی از این سوالات کلیدی می پردازد.
چرا فرآیند فرزندخواندگی دشوار و طولانی به نظر می رسد؟
فرآیند فرزندخواندگی به دلایل متعددی دشوار و طولانی به نظر می رسد که همگی در جهت رعایت منافع عالیه کودک است. هدف اصلی این فرآیند، یافتن بهترین و پایدارترین خانواده برای کودک است تا او دوباره رنج بی ثباتی یا جدایی را تجربه نکند. سخت گیری ها و طولانی بودن مراحل، تضمینی برای جلوگیری از فسخ فرزندخواندگی است که بزرگ ترین آسیب روحی را به کودک وارد می کند. به گفته مدیرکل دفتر امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور، سخت ترین تجربه برای کودکان، فسخ فرزندخواندگی است و این فرآیند قانونمندتر شده تا صلاحیت خانواده ها به درستی بررسی شود.
آیا امکان اعمال نفوذ یا پارتی بازی در این فرآیند وجود دارد؟
با راه اندازی «سامانه ملی فرزندخواندگی» در سازمان بهزیستی کشور، روند فرزندخواندگی شفاف تر و قابل رصد شده است. این سامانه امکان ارزیابی و نظارت بر فرآیندها را فراهم کرده و درصد خطا را به حداقل رسانده است. اگرچه ممکن است برخی تصور کنند امکان اعمال نفوذ وجود دارد، اما سازمان بهزیستی تأکید دارد که شرایط هر خانواده با دیگری متفاوت است و اولویت ها بر اساس نوع کودک مورد تقاضا (نوزاد دختر، پسر بزرگ تر، کودک با نیازهای ویژه) تعیین می شود. در صورت احساس اجحاف یا بروز مشکل، متقاضیان می توانند از طریق بخش «پرسش و پاسخ» سامانه فرزندخواندگی یا «سامانه دیدبان سازمان بهزیستی» با شماره تماس ۱۴۸۲، شکایت خود را مطرح و پیگیری نمایند.
وضعیت آمار کودکان در بهزیستی از نظر سن و جنسیت چگونه است؟
آمارها نشان می دهد که اغلب متقاضیان فرزندخواندگی (حدود ۹۹ درصد در مرحله اول) به دنبال نوزاد دختر هستند. این تقاضای بالا، منجر به طولانی شدن صف انتظار برای نوزادان دختر می شود. در مقابل، تعداد کودکان پسر و کودکان در سنین بالاتر، به ویژه بالای ۳ سال، و همچنین کودکان دارای نیازهای ویژه، بیشتر است و متقاضیان کمتری برای آن ها وجود دارد. حدود ۸۰ درصد فرزندخواندگی ها در سال های اخیر در محدوده سنی ۰ تا ۳ سال صورت می گیرد و فرهنگ سازی برای پذیرش کودکان با سنین بالاتر و نیازهای ویژه، همچنان یک چالش است.
چرا فرهنگ سازی برای پذیرش کودکان با نیازهای ویژه ضعیف است؟
فرهنگ سازی برای پذیرش کودکان دارای نیازهای ویژه، یک فرآیند اجتماعی کُند و زمان بر است. نقش رسانه ها، به ویژه فیلم ها و سریال ها، در این زمینه بسیار مؤثر است. تولید محتواهایی که با مشاوره کارشناسان ساخته شوند و به موضوع فرزندخواندگی و پذیرش کودکان با شرایط خاص بپردازند، می تواند به آگاهی بخشی و تغییر نگرش جامعه کمک کند. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، این موضوع به عنوان خط اصلی یا فرعی داستان ها در فیلم ها و انیمیشن ها مطرح می شود.
آیا باید حقیقت فرزندخواندگی را از کودک پنهان کرد؟
پنهان کردن حقیقت فرزندخواندگی از کودک، به شدت توصیه نمی شود و می تواند آسیب های روحی و روانی عمیقی به کودک وارد کند. روانشناسان و متخصصان کودک تأکید می کنند که صداقت با کودک از سنین پایین، به او کمک می کند تا این واقعیت را به عنوان بخشی از هویت خود بپذیرد و با آن کنار بیاید. کودکانی که در سنین بالاتر به طور ناگهانی از حقیقت فرزندخواندگی خود مطلع می شوند، ممکن است دچار بحران هویت، عدم اعتماد به نفس و مشکلات عاطفی جدی شوند. بنابراین، توصیه می شود والدین به تدریج و با زبان متناسب با سن کودک، حقیقت را به او بازگو کنند و محیطی حمایتی و پذیرنده برای او فراهم آورند.
در صورت بروز اجحاف یا مشکل در روند، چگونه می توان پیگیری کرد؟
همانطور که قبلاً اشاره شد، متقاضیان در صورت احساس اجحاف یا بروز هرگونه مشکلی در روند فرزندخواندگی، می توانند از طریق «سامانه دیدبان سازمان بهزیستی» یا با شماره تماس ۱۴۸۲ با ستاد کشوری بهزیستی تماس گرفته و موضوع را مطرح و پیگیری نمایند. این سازوکارها به منظور حفظ شفافیت و پاسخگویی در فرآیند فرزندخواندگی ایجاد شده اند.
آمار فرزندخواندگی در سال های اخیر چگونه بوده است؟
آمار فرزندخواندگی در سال های اخیر نشان دهنده تلاش برای بهبود و تسهیل این فرآیند است. در ۶ ماهه نخست سال ۱۳۹۹، ۵۳۹ فرزند بهزیستی در سراسر کشور به فرزندخواندگی رفته اند. از این تعداد، ۲۸ فرزند دارای معلولیت بوده اند که نشان دهنده افزایش آگاهی و مسئولیت پذیری اجتماعی در این زمینه است. استان تهران با ۱۵۵ فرزندخواندگی در همین دوره، بیشترین آمار را به خود اختصاص داده است. این آمارها، در کنار چالش های موجود، امیدبخش هستند و نشان می دهند که مسیر فرزندخواندگی، با همه پیچیدگی هایش، همچنان مسیری پر ثمر و ارزشمند است.
نتیجه گیری: گامی ارزشمند در مسیر عشق و مسئولیت پذیری
فرزندخواندگی از پرورشگاه، فرآیندی مقدس و انسانی است که نه تنها به متقاضیان سرپرستی فرصت تجربه شیرین والدگری را می بخشد، بلکه زندگی کودکانی را که به هر دلیل از کانون گرم خانواده محروم مانده اند، متحول می سازد. این مسیر، هرچند مملو از مراحل قانونی، بررسی های دقیق و انتظارات طولانی باشد، اما در نهایت به تحقق یک پیوند عمیق عاطفی و ایجاد یک خانواده پایدار منجر می شود.
برای پیمودن این راه پربرکت، آگاهی کامل از تمامی شرایط عمومی و اختصاصی متقاضیان، مدارک مورد نیاز، مراحل گام به گام از ثبت نام آنلاین تا صدور حکم قطعی، و همچنین مسائل حقوقی و شرعی مربوطه، امری ضروری است. سازمان بهزیستی کشور و مراجع قضایی، با دقت و وسواس مثال زدنی، در تلاشند تا با تأمین منافع عالیه کودک، بهترین آینده را برای او رقم زنند و از تکرار تجربه های تلخ گذشته جلوگیری کنند. صبر، تعهد، صداقت و آمادگی روحی و روانی، ارکان اصلی موفقیت در این فرآیند هستند. هر خانواده ای که با عشق و مسئولیت پذیری قدم در این راه می گذارد، نه تنها به یک کودک بی سرپرست زندگی می بخشد، بلکه به سهم خود، به ساختن جامعه ای مهربان تر و آینده ای روشن تر برای نسل های بعد کمک می کند. این گامی ارزشمند در مسیر عشق بی پایان و مسئولیت پذیری اجتماعی است که پاداش آن، آرامش و سعادت یک عمر زندگی مشترک با فرزند دلبند است.