بعد از فوت شوهر مهریه به زن تعلق میگیرد
بله، مهریه پس از فوت شوهر به زن تعلق می گیرد و این حق یکی از دیون ممتاز متوفی محسوب می شود که باید از ترکه او پرداخت شود. این حق از زمان وقوع عقد نکاح برای زن ایجاد شده و با فوت همسر از بین نمی رود، بلکه از اموال باقی مانده از شوهر قابل مطالبه است.
مهریه، به عنوان یکی از مهم ترین حقوق مالی زن در عقد ازدواج، جایگاه ویژه ای در قوانین مدنی و شرعی ایران دارد. بسیاری از افراد تصور می کنند که با فوت شوهر، حق مطالبه مهریه از بین می رود یا دستخوش تغییرات اساسی می شود. این مقاله به تفصیل به بررسی ابعاد حقوقی، شرعی و عملی مطالبه مهریه پس از فوت همسر می پردازد. هدف این نوشتار، ارائه راهنمایی جامع و تخصصی برای تمامی افرادی است که در این زمینه با ابهامات و پرسش هایی مواجه هستند و به دنبال درک عمیق تر حقوق قانونی خود یا بستگانشان می باشند.
مبانی قانونی و شرعی تعلق مهریه بعد از فوت شوهر
تعلق مهریه پس از فوت شوهر، ریشه های محکمی در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران دارد. این حق نه تنها از بین نمی رود، بلکه به عنوان یک دین ممتاز بر ذمه متوفی باقی می ماند.
مفهوم مهریه و جایگاه آن در حقوق ایران
بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، به مجرد عقد نکاح، زن مالک مهریه می شود و می تواند هرگونه تصرفی که بخواهد در آن بنماید. این ماده به صراحت بیان می دارد که مهریه با انعقاد عقد به مالکیت زن در می آید و حق مطالبه آن وابسته به حیات یا فوت زوج نیست. مهریه دینی است که مرد به موجب عقد بر عهده می گیرد و تا زمانی که به طور کامل پرداخت نشود، بر ذمه او باقی خواهد ماند.
این حق مالکیت، مستقل از وقوع نزدیکی یا هر شرط دیگری است، مگر آنکه خود عقد با شروط خاصی همراه باشد که کمتر رایج است. بنابراین، مهریه نه یک هبه (هدیه) قابل رجوع، بلکه یک حق مالی ثابت و پایدار است که زن از لحظه عقد از آن برخوردار می شود.
مهریه به عنوان دین ممتاز: اولویت بر ترکه متوفی
پس از فوت مرد، اموال و دارایی های او که اصطلاحاً «ترکه» یا «ماترک» نامیده می شود، قبل از تقسیم میان ورثه، باید برای پرداخت دیون متوفی مصرف شود. مهریه نیز در زمره این دیون قرار می گیرد و از آن مهم تر، مهریه جزو «دیون ممتاز» است.
ماده ۸۶۹ قانون مدنی و ماده ۲۲۶ قانون امور حسبی، به ترتیب پرداخت دیون متوفی را مشخص کرده اند که بر اساس آن، مهریه در کنار سایر دیون ممتاز (مانند نفقه عده وفات و هزینه های کفن و دفن) بر سهم الارث ورثه اولویت دارد. این بدین معناست که ابتدا باید مهریه و سایر دیون ممتاز از ترکه پرداخت شود و سپس اگر چیزی باقی ماند، میان ورثه تقسیم خواهد شد. این اولویت بندی تضمین می کند که حق مالی زن، حتی در شرایط فقدان همسر، مورد حمایت قانونی قرار گیرد.
میزان مهریه قابل مطالبه: تمام یا نصف؟
یکی از ابهامات رایج درباره مطالبه مهریه پس از فوت شوهر، مربوط به میزان آن است؛ آیا زن مستحق دریافت تمام مهریه است یا نصف آن؟ این مسئله تفاوت های اساسی با شرایط طلاق دارد.
اصل کلی: تعلق تمام مهریه پس از فوت زوج
برخلاف تصور برخی، پس از فوت شوهر، زن مستحق دریافت تمام مهریه است و در این خصوص، باکره بودن یا عدم باکره بودن زن، و همچنین وقوع یا عدم وقوع نزدیکی میان زوجین، تأثیری در میزان مهریه ندارد. یعنی حتی اگر زن باکره باشد و نزدیکی میان او و همسرش قبل از فوت شوهر صورت نگرفته باشد، تمام مهریه به او تعلق می گیرد. این امر ناشی از آن است که با فوت یکی از زوجین، عقد نکاح به پایان می رسد و انحلال آن به دلیل فوت، شرایط خاص خود را دارد که با طلاق متفاوت است.
تمایز حقوقی با طلاق در پرداخت مهریه
تفاوت اساسی در این زمینه، میان فوت و طلاق است. در صورتی که طلاق قبل از وقوع نزدیکی (دخول) صورت گیرد، زن تنها مستحق دریافت نصف مهریه خواهد بود. این حکم به منظور جبران خسارت روحی و مادی مرد ناشی از طلاق قبل از نزدیکی وضع شده است. اما در مورد فوت شوهر، این قاعده اعمال نمی شود و زن به هر حال مالک تمام مهریه خواهد بود. فلسفه این تفاوت در این است که در صورت فوت، هیچ کدام از طرفین عامل جدایی و انحلال عقد نیستند و حق مالکیت زن بر تمام مهریه که از زمان عقد تثبیت شده، به طور کامل پابرجاست.
در صورتی که شوهر قبل از وقوع نزدیکی فوت کند، زن مستحق تمام مهریه تعیین شده در عقدنامه است و باکره بودن یا نبودن او تفاوتی در این حق ایجاد نمی کند.
نحوه محاسبه مهریه بعد از فوت شوهر
محاسبه مهریه پس از فوت شوهر، به ویژه در شرایط تورمی و نوسانات اقتصادی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. نحوه محاسبه بستگی به نوع مهریه (سکه، طلا، وجه نقد) و زمان فوت دارد.
مبنای محاسبه: ارزش مهریه در زمان فوت
اگر مهریه به صورت وجه نقد یا سکه تعیین شده باشد، مبنای محاسبه ارزش آن، «زمان فوت» متوفی است. این بدان معناست که ارزش ریالی مهریه (سکه، طلا یا وجه نقد) بر اساس قیمت های رایج در روزی که شوهر فوت کرده است، محاسبه می شود. این حکم از این جهت اهمیت دارد که دیون متوفی با فوت او حال می شوند و باید بر اساس ارزش روز فوت پرداخت گردند.
فرمول محاسبه مهریه به نرخ روز
برای مهریه هایی که به صورت وجه رایج (تومان یا ریال) تعیین شده اند و مدت زمان زیادی از تاریخ عقد تا فوت سپری شده است، از فرمول شاخص بانک مرکزی استفاده می شود. این فرمول ارزش واقعی مهریه را با احتساب تورم به روز می کند. فرمول کلی به این صورت است:
مبلغ مهریه عندالمطالبه * شاخص سال فوت متوفی / شاخص سال وقوع عقد
این فرمول تضمین می کند که قدرت خرید مهریه، که ممکن است در طول زمان کاهش یافته باشد، تا حدودی حفظ شود و زن متضرر نگردد. در مورد مهریه سکه، چون خود سکه دارای ارزش روز است، محاسبه بر اساس تعداد سکه و قیمت روز هر سکه در زمان فوت خواهد بود.
مثال های عملی برای محاسبه مهریه سکه و وجه نقد
برای درک بهتر، به چند مثال توجه کنید:
- مهریه سکه: فرض کنید مهریه زن ۱۰۰ سکه بهار آزادی بوده و شوهر در تاریخ ۱ دی ۱۴۰۲ فوت کرده است. اگر قیمت هر سکه در آن تاریخ ۳۰ میلیون تومان باشد، مهریه قابل مطالبه ۳,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ (سه میلیارد) تومان خواهد بود.
-
مهریه وجه نقد: فرض کنید مهریه زن ۵۰,۰۰۰ تومان در سال ۱۳۷۰ بوده و شوهر در سال ۱۴۰۲ فوت کرده است.
- شاخص سال وقوع عقد (۱۳۷۰): (مثلاً) ۱۰
- شاخص سال فوت (۱۴۰۲): (مثلاً) ۱۰۰۰
- مبلغ مهریه به نرخ روز: ۵۰,۰۰۰ * (۱۰۰۰ / ۱۰) = ۵۰,۰۰۰ * ۱۰۰ = ۵,۰۰۰,۰۰۰ تومان.
(توجه: ارقام شاخص فرضی هستند و باید از جدول شاخص سالانه بانک مرکزی استعلام شوند.)
این مثال ها نشان می دهند که چگونه ارزش مهریه با توجه به نوسانات قیمت و شاخص تورم محاسبه می شود تا حق زن به صورت عادلانه استیفا گردد.
مسئولیت پرداخت مهریه و منابع وصول
یکی از مهم ترین نکات در مورد مهریه پس از فوت شوهر، این است که مسئولیت پرداخت آن بر عهده کیست و از چه منابعی قابل وصول است.
پرداخت مهریه صرفاً از ماترک متوفی
بر اساس قوانین ایران، مهریه زن پس از فوت شوهر، صرفاً از «ماترک» یا «ترکه» (اموال و دارایی های به جا مانده از متوفی) قابل پرداخت است. این اموال شامل کلیه دارایی های منقول و غیرمنقول، وجوه نقد، سهام، مطالبات و هر آنچه که متوفی در زمان فوت خود مالک آن بوده است، می شود. اصل بر این است که مهریه، بدهی خود شوهر است و باید از دارایی های او تسویه شود.
عدم مسئولیت شخصی ورثه در پرداخت مهریه
موضوع حائز اهمیت دیگر این است که ورثه متوفی (مانند فرزندان، پدر، مادر یا سایر خویشاوندان) از اموال شخصی خود هیچ مسئولیتی برای پرداخت مهریه همسر متوفی ندارند. مسئولیت آن ها تنها تا میزان اموال به ارث رسیده از متوفی است. به عبارت دیگر، اگر ترکه متوفی کفاف پرداخت مهریه را ندهد، ورثه ملزم نیستند که مابقی مهریه را از جیب خود بپردازند، مگر در یک مورد خاص: زمانی که یکی از ورثه یا شخص ثالثی، در زمان عقد یا پس از آن، به طور صریح و رسمی پرداخت مهریه را «ضمانت» کرده باشد. در این صورت، ضامن از اموال شخصی خود مسئول پرداخت مهریه خواهد بود.
وضعیت مهریه در صورت عدم وجود اموال (اعسار ترکه)
در صورتی که شوهر هیچ گونه مالی از خود باقی نگذارد یا اموال باقی مانده کمتر از میزان مهریه باشد، زن تنها تا سقف موجودی ترکه می تواند مهریه خود را مطالبه کند. در این شرایط، عملاً امکان وصول کامل مهریه وجود نخواهد داشت و اصطلاحاً گفته می شود که ترکه متوفی «اعسار» دارد یا ورثه «اعسار از پرداخت مهریه» را اثبات می کنند. این وضعیت، یکی از چالش های حقوقی است که در عمل برای زنان رخ می دهد و نیاز به مشاوره با وکیل متخصص برای بررسی دقیق تر شرایط و امکان سنجی وصول دارد.
روش های گام به گام مطالبه مهریه پس از فوت شوهر
برای مطالبه مهریه پس از فوت شوهر، زن باید مراحل قانونی مشخصی را طی کند. این فرآیند عمدتاً از دو طریق «اجرای ثبت» یا «دادگاه خانواده» قابل پیگیری است.
مدارک لازم برای پیگیری مهریه بعد از فوت
قبل از هر اقدامی، جمع آوری مدارک زیر ضروری است:
- سند رسمی ازدواج یا صیغه نامه معتبر: اثبات کننده رابطه زوجیت و میزان مهریه.
- شناسنامه و کارت ملی زن: برای احراز هویت.
- گواهی فوت شوهر: سند رسمی فوت متوفی.
- برگه انحصار وراثت: این برگه مشخص می کند ورثه متوفی چه کسانی هستند و سهم هر یک چقدر است.
- مدارک شناسایی ورثه: در صورت نیاز برای ابلاغ و طرح دعوا.
مطالبه مهریه از طریق اجرای ثبت
این روش برای مهریه هایی که در سند رسمی ازدواج ثبت شده اند، گزینه اول و سریع تری است:
- مراجعه به دفترخانه: زن با در دست داشتن سند ازدواج، به دفترخانه محل وقوع عقد مراجعه می کند.
- صدور اجرائیه: سردفتر پس از بررسی مدارک، اجرائیه مهریه را صادر می کند.
- ابلاغ اجرائیه به ورثه: اداره ثبت، اجرائیه را از طریق پست سفارشی به ورثه متوفی ابلاغ می کند و به آن ها مهلت ۱۰ روزه برای پرداخت مهریه می دهد.
- توقیف ترکه متوفی: اگر ورثه در مهلت مقرر مهریه را پرداخت نکنند، زن می تواند تقاضای توقیف اموال به جا مانده از متوفی (ترکه) را از اداره ثبت نماید.
- دریافت گواهی عدم کفایت ترکه: در صورتی که اموالی برای توقیف وجود نداشته باشد یا اموال توقیف شده کفاف مهریه را ندهد، اداره ثبت یک گواهی صادر می کند که زن می تواند با آن به دادگاه مراجعه کند.
این روش معمولاً هزینه هایی نیز دارد که زن باید آن ها را پرداخت کند و در صورت موفقیت، این هزینه ها از متوفی قابل مطالبه است.
پیگیری مهریه از طریق دادگاه خانواده
مراجعه به دادگاه خانواده در شرایط زیر ضروری می شود:
- زمانی که عقد ازدواج به صورت موقت بوده و به صورت رسمی ثبت نشده باشد (در این صورت نمی توان از طریق اجرای ثبت اقدام کرد).
- هنگامی که زن از طریق اجرای ثبت نتوانسته مهریه خود را به طور کامل وصول کند (مثلاً به دلیل عدم شناسایی اموال یا کافی نبودن ترکه).
مراحل پیگیری از طریق دادگاه به شرح زیر است:
- تنظیم دادخواست: زن باید یک دادخواست مطالبه مهریه به طرفیت ورثه متوفی تنظیم و از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به دادگاه خانواده تقدیم کند.
- رسیدگی در دادگاه: دادگاه پس از بررسی مدارک و شنیدن اظهارات طرفین، حکم مقتضی را صادر می کند.
- اجرای حکم: در صورت صدور حکم به نفع زن، می توان اموال متوفی را توقیف و مهریه را از محل آن وصول کرد.
هزینه های دادرسی در دادگاه خانواده بر اساس ارزش مهریه محاسبه می شود و می تواند مبلغ قابل توجهی باشد.
نمونه دادخواست مطالبه مهریه از ترکه متوفی
یک نمونه از متن دادخواست مطالبه مهریه از ترکه متوفی می تواند به شرح زیر باشد:
ریاست محترم دادگاه خانواده [نام شهرستان]
با سلام و احترام،
به استحضار می رساند اینجانبه [نام و نام خانوادگی خواهان]، فرزند [نام پدر خواهان]، به شماره ملی [شماره ملی خواهان] و به موجب سند ازدواج شماره [شماره سند ازدواج] مورخ [تاریخ وقوع عقد]، با شادروان آقای [نام و نام خانوادگی متوفی]، فرزند [نام پدر متوفی]، به شماره ملی [شماره ملی متوفی]، که در تاریخ [تاریخ فوت] فوت نموده اند، به عقد دائم ایشان درآمده ام.
بر اساس مفاد سند ازدواج مذکور، مهریه اینجانبه [تعداد و نوع مهریه، مثال: ۱۰۰ سکه بهار آزادی تمام به انضمام یک جلد کلام الله مجید] تعیین گردیده است.
همانطور که در گواهی فوت پیوست شده و گواهی حصر وراثت شماره [شماره گواهی حصر وراثت] مشخص است، ورثه قانونی متوفی عبارتند از خواندگان محترم.
با توجه به اینکه مهریه اینجانبه تاکنون پرداخت نشده و دین مسلم بر ذمه متوفی بوده است، و علیرغم مراجعه به اداره ثبت اسناد و املاک و صدور اجرائیه، متأسفانه ترکه متوفی برای وصول کامل مهریه شناسایی نشده یا کفایت ننموده است (یا: به دلیل عدم ثبت رسمی عقد موقت، امکان پیگیری از طریق اجرای ثبت میسر نگردیده است)، لذا مستنداً به ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی و مواد مربوطه قانون امور حسبی، تقاضای صدور حکم بر محکومیت ورثه متوفی به پرداخت تمام مهریه اینجانبه از محل ماترک آن مرحوم به نرخ روز و احتساب کلیه خسارات دادرسی از جمله هزینه دادرسی و حق الوکاله وکیل (در صورت وجود) را از محضر محترم دادگاه استدعا دارم.
با تشکر و احترام
[امضاء خواهان]
اولویت پرداخت مهریه در مقایسه با سایر دیون متوفی
در فرآیند تقسیم ترکه متوفی، ترتیب و اولویت پرداخت دیون از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مهریه در این میان، جایگاه ممتازی دارد.
جایگاه مهریه در دسته بندی دیون ممتاز
دیون متوفی به دو دسته کلی تقسیم می شوند: دیون ممتاز و دیون عادی. دیون ممتاز آن دسته از بدهی ها هستند که قانون برای آن ها اولویت خاصی در پرداخت قائل شده است. مهریه زن، جزو دیون ممتاز محسوب می شود. این امتیاز بدان معناست که قبل از پرداخت سایر بدهی های متوفی و حتی قبل از تقسیم ارث میان ورثه، باید مهریه به زن پرداخت شود.
ترتیب قانونی پرداخت از ترکه متوفی
بر اساس قوانین مربوط به ارث و امور حسبی، ترتیب پرداخت از ترکه متوفی به شرح زیر است:
- هزینه های کفن و دفن: ابتدا باید هزینه های لازم و متعارف برای کفن و دفن متوفی از ترکه او پرداخت شود.
-
دیون ممتاز: پس از هزینه های کفن و دفن، نوبت به پرداخت دیون ممتاز می رسد که شامل موارد زیر است:
- مهریه زن: به عنوان دین ممتاز، در اولویت پرداخت قرار دارد.
- نفقه عده وفات: در صورتی که زن مستحق نفقه ایام عده وفات باشد، این نفقه نیز جزو دیون ممتاز است.
- حقوق و دستمزد کارگران و مستخدمین متوفی برای مدت معین (معمولاً یک سال آخر).
- سایر دیون: پس از پرداخت دیون ممتاز، سایر بدهی های متوفی (مانند وام ها، بدهی به اشخاص و…) پرداخت می شود.
- اجرای وصیت: در صورتی که متوفی وصیتی کرده باشد، تا یک سوم (ثلث) اموال باقی مانده پس از کسر دیون، برای اجرای وصیت او مصرف می شود.
- تقسیم باقی مانده به عنوان سهم الارث: در نهایت، هر آنچه از ترکه باقی بماند، به عنوان سهم الارث میان ورثه تقسیم خواهد شد.
تحلیل یک مورد فرضی برای درک اولویت ها
فرض کنید مردی با ۱۰۰ میلیون تومان دارایی (ترکه) فوت کرده است. دیون او شامل ۵ میلیون تومان هزینه های کفن و دفن، ۴۰ میلیون تومان مهریه زن، ۱۰ میلیون تومان نفقه معوقه ایام عده وفات و ۳۰ میلیون تومان بدهی به بانک است.
ترتیب پرداخت به این صورت خواهد بود:
- ابتدا ۵ میلیون تومان برای هزینه های کفن و دفن پرداخت می شود. (باقی مانده: ۹۵ میلیون تومان)
- سپس ۴۰ میلیون تومان مهریه زن و ۱۰ میلیون تومان نفقه عده وفات پرداخت می شود. (مجموع ۵۰ میلیون تومان) (باقی مانده: ۴۵ میلیون تومان)
- بعد از آن، ۳۰ میلیون تومان بدهی به بانک پرداخت می شود. (باقی مانده: ۱۵ میلیون تومان)
در نهایت ۱۵ میلیون تومان باقی مانده، بر اساس قانون ارث میان ورثه (پس از کسر ثلث وصیت، در صورت وجود) تقسیم خواهد شد. این مثال نشان می دهد که چگونه مهریه با اولویت بالا از ترکه متوفی کسر می شود و ورثه تنها از باقیمانده ترکه سهم خواهند برد.
مهریه و سایر حقوق مالی زن پس از فوت شوهر
پس از فوت شوهر، علاوه بر مهریه، زن از حقوق مالی دیگری نیز برخوردار است که شناخت آن ها برای استیفای کامل حقوقش ضروری است.
سهم الارث زن از ترکه متوفی
زن در عقد دائم، پس از فوت شوهر، مستحق دریافت سهم الارث نیز هست. میزان این سهم بستگی به وجود یا عدم وجود فرزند برای متوفی دارد:
- در صورت وجود فرزند: سهم الارث زن یک هشتم از کلیه اموال منقول و غیرمنقول متوفی است. (ماده ۹۱۳ قانون مدنی)
- در صورت عدم وجود فرزند: سهم الارث زن یک چهارم از کلیه اموال منقول و غیرمنقول متوفی است. (ماده ۹۱۳ قانون مدنی)
نکته مهم این است که مطالبه مهریه، مانع از دریافت سهم الارث نمی شود و زن می تواند هر دو حق خود را به طور جداگانه مطالبه کند. در عقد موقت، زن حق ارث بردن از همسر را ندارد.
اجرت المثل ایام زوجیت بعد از فوت
اجرت المثل به معنای پاداش کارهایی است که زن در طول زندگی مشترک در منزل شوهر انجام داده است و عرفاً دارای ارزش اقتصادی بوده و شرعاً بر ذمه زن نبوده است. زن می تواند پس از فوت شوهر نیز مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت را مطرح کند، به شرطی که بتواند اثبات کند این کارها به قصد تبرع (رایگان) انجام نشده اند. این مطالبه نیز باید از محل ترکه متوفی پرداخت شود و در صورت توافق، مبلغ آن می تواند به صورت وجه نقد یا بخشی از اموال متوفی باشد.
نفقه ایام عده وفات
زن پس از فوت شوهر، به مدت چهار ماه و ده روز (عده وفات) در عده است. در این مدت، او مستحق دریافت نفقه است، حتی اگر باردار باشد که در این صورت عده او تا زمان وضع حمل خواهد بود. این نفقه نیز جزو دیون ممتاز متوفی محسوب شده و باید از ترکه او پرداخت شود. البته برخی فقها و حقوقدانان معتقدند که نفقه در عده وفات در صورت باردار بودن زن یا عدم توانایی او در تأمین معاش، تعلق می گیرد. تشخیص این امر در صلاحیت دادگاه است.
استرداد جهیزیه زن بعد از فوت شوهر
جهیزیه، اموالی است که زن به هنگام شروع زندگی مشترک به منزل شوهر می آورد و مالکیت آن همچنان با زن باقی می ماند. پس از فوت شوهر، زن حق دارد جهیزیه خود را مسترد کند. برای این کار، لازم است زن بتواند مالکیت خود را بر جهیزیه اثبات کند که معمولاً با ارائه لیست جهیزیه با امضای شهود یا فاکتورهای خرید امکان پذیر است. این امر نیز مستقل از مطالبه مهریه و سهم الارث است.
مستمری بازنشستگی: حقی مستقل از ترکه
مستمری بازنشستگی یا وظیفه از کارافتادگی که به همسر متوفی تعلق می گیرد، جزو ترکه متوفی محسوب نمی شود. این مستمری، یک حق مستقل است که توسط سازمان های بیمه گر (مانند تأمین اجتماعی، صندوق بازنشستگی) به بازماندگان واجد شرایط (شامل همسر و فرزندان) پرداخت می شود. شرایط و میزان پرداخت آن بر اساس قوانین و مقررات همان سازمان بیمه گر تعیین می گردد و ارتباطی به دیون یا ارث ندارد.
سناریوهای خاص و ابهامات حقوقی در مطالبه مهریه
در کنار قواعد کلی، برخی سناریوهای خاص و ابهامات حقوقی ممکن است در مسیر مطالبه مهریه پس از فوت شوهر پیش آید که نیازمند بررسی دقیق تری هستند.
مهریه همسران متعدد (زن دوم یا بیشتر) بعد از فوت شوهر
در صورتی که متوفی دارای چند همسر دائم باشد، تمامی همسران حق مطالبه مهریه خود را دارند. از نظر قانون، هیچ اولویتی بین همسر اول و همسران بعدی برای دریافت مهریه وجود ندارد. اگر ترکه متوفی کفاف پرداخت مهریه تمام همسران را بدهد، هر یک مهریه کامل خود را دریافت می کنند. اما اگر ترکه کافی نباشد، اموال موجود به نسبت میزان مهریه هر یک از همسران، بین آن ها تقسیم می شود. به عنوان مثال، اگر یک زن مهریه ۱۰۰ سکه و زن دیگر مهریه ۲۰۰ سکه داشته باشد و ترکه فقط برای پرداخت ۱۵۰ سکه کفایت کند، زن اول ۵۰ سکه و زن دوم ۱۰۰ سکه دریافت خواهد کرد.
مطالبه مهریه زن صیغه ای پس از فوت همسر
در مورد عقد موقت (صیغه)، در صورتی که مهریه در عقدنامه موقت به درستی و به طور کامل تعیین شده باشد، زن صیغه ای نیز پس از فوت همسر حق مطالبه مهریه خود را دارد. مهریه او نیز از ترکه متوفی پرداخت می شود و در صورت ثبت رسمی عقد موقت، می تواند از طریق اجرای ثبت اقدام کند؛ در غیر این صورت، از طریق دادگاه باید اقدام نماید. نکته مهم این است که زن در عقد موقت، برخلاف عقد دائم، از همسر خود ارث نمی برد.
امکان دریافت مهریه از پدرشوهر پس از فوت شوهر
به طور کلی، پدرشوهر هیچ گونه مسئولیت قانونی برای پرداخت مهریه عروس خود پس از فوت پسرش ندارد، زیرا مهریه دین خود شوهر است و نه پدر او. اما دو استثنا وجود دارد:
- تعهد صریح و رسمی: اگر پدرشوهر در زمان عقد ازدواج یا پس از آن، به طور رسمی و کتبی (مثلاً در سند ازدواج به عنوان ضامن یا متعهد) پرداخت مهریه را بر عهده گرفته باشد، در این صورت زن می تواند مهریه خود را از او مطالبه کند.
- مطالبه از سهم الارث شوهر (پسر) از پدرش (اگر پدرشوهر بعد از پسرش فوت کرده باشد): این حالت کمی پیچیده است. اگر شوهر (پسر) قبل از پدرش فوت کرده باشد، اصلاً از پدرش ارث نمی برد و بنابراین، هیچ سهم الارثی از پدرشوهر به نام شوهر متوفی وجود نخواهد داشت که زن بتواند مهریه خود را از آن مطالبه کند. اما اگر پدرشوهر بعد از فوت شوهر (پسر) فوت کرده باشد و سهم الارثی از پدرشوهر به نام پسر متوفی به عنوان یکی از ورثه او ثبت شده باشد، زن می تواند مهریه خود را از آن سهم الارث که به شوهر متوفی تعلق گرفته بود، مطالبه کند. این موضوع نیازمند بررسی دقیق زنجیره فوت و زمان تعلق ارث است.
انتقال اموال توسط شوهر قبل از فوت: فرار از دین یا حق تصرف؟
گاهی اوقات ممکن است شوهر قبل از فوت خود، اقدام به انتقال اموالش به نام دیگران (مثلاً فرزندان یا سایر خویشاوندان) کرده باشد. در این شرایط، باید بررسی شود که آیا این انتقال با «قصد فرار از دین» صورت گرفته است یا خیر. اگر زن بتواند در دادگاه اثبات کند که شوهرش با هدف عدم پرداخت مهریه (و در زمان مدیون بودن)، اقدام به انتقال صوری اموال کرده است، می تواند درخواست «ابطال معامله به قصد فرار از دین» را مطرح کند. در این صورت، آن اموال مجدداً به ترکه متوفی بازگردانده شده و مهریه زن از آن محل پرداخت می شود. اما اگر انتقال اموال به صورت قانونی و بدون سوءنیت بوده و در زمانی که مرد دین حال (قابل مطالبه) نداشته است صورت گرفته باشد، ابطال آن دشوار خواهد بود.
مهریه زن مطلقه پس از فوت همسر سابق
اگر زن و مرد قبل از فوت مرد از یکدیگر طلاق گرفته باشند و بخشی یا تمام مهریه زن هنوز پرداخت نشده باشد، زن می تواند مهریه باقی مانده را پس از فوت همسر سابقش، از ترکه او مطالبه کند. در واقع، مهریه یک دین است که با فوت مدیون (شوهر سابق) حال می شود و باید از اموال به جا مانده از او تسویه شود. این حق، مانند سایر طلبکاران متوفی، از ترکه قابل وصول است.
فوت شوهر قبل از پدرش: تأثیر بر سهم الارث و مهریه
در نظام حقوقی ایران، «وارث با واسطه» وجود ندارد. به این معنی که اگر فرزندی (پسر) قبل از پدرش فوت کند، سهم الارثی از پدر خود نمی برد. بنابراین، اگر شوهر قبل از پدرش فوت کرده باشد، هیچ سهم الارثی از پدرشوهر به او تعلق نمی گیرد که زن بتواند مهریه خود را از آن سهم الارث مطالبه کند. در این حالت، زن تنها می تواند مهریه خود را از اموال شخصی به جا مانده از همسر متوفی (به غیر از سهم الارث او از پدرش) مطالبه نماید.
ارزش گذاری مهریه غیرمالی (مانند کلام الله مجید یا سفر حج)
گاهی مهریه به صورت غیرمالی تعیین می شود، مانند یک جلد کلام الله مجید، سفر حج، یا آموزش هنری خاص. در این موارد، اگر امکان تحقق عین مهریه (مثلاً انجام سفر حج یا آموزش) وجود نداشته باشد، دادگاه یا مرجع قضایی نسبت به ارزش گذاری مالی آن اقدام می کند. این ارزش گذاری بر اساس قیمت روز و عرف جامعه در زمان فوت متوفی انجام می شود و معادل ریالی آن از ترکه متوفی به زن پرداخت خواهد شد.
مهلت قانونی برای مطالبه مهریه پس از فوت شوهر
بر اساس قوانین مدنی ایران، برای مطالبه مهریه هیچ مهلت قانونی خاصی وجود ندارد. حق مهریه با وقوع عقد نکاح ایجاد می شود و تا زمانی که زن آن را مطالبه نکند یا به او پرداخت نشود، پابرجاست. بنابراین، زن می تواند هر زمان پس از فوت شوهر، اقدام به مطالبه مهریه خود نماید و مرور زمان باعث ساقط شدن این حق نخواهد شد. هرچند، تأخیر در مطالبه ممکن است پیچیدگی های اجرایی و اثباتی را افزایش دهد، اما اصل حق باقی می ماند.
نتیجه گیری و توصیه به مشاوره حقوقی
حق مهریه، پس از فوت شوهر، یکی از پایدارترین حقوق مالی زن محسوب می شود که نه تنها از بین نمی رود، بلکه به عنوان یک دین ممتاز و با اولویت بالا از ترکه متوفی قابل مطالبه است. زن در این شرایط، مستحق دریافت تمام مهریه خود می باشد، بدون آنکه وقوع یا عدم وقوع نزدیکی یا وضعیت باکره بودن او تأثیری در این حق داشته باشد. این امر تفاوت اساسی با شرایط طلاق قبل از نزدیکی دارد.
مطالبه مهریه می تواند از طریق اجرای ثبت (برای مهریه های ثبت شده در سند رسمی) یا از طریق دادگاه خانواده (برای مهریه های ثبت نشده یا در صورت عدم کفایت ترکه) صورت گیرد. علاوه بر مهریه، زن از حقوق مالی دیگری نظیر سهم الارث، اجرت المثل ایام زوجیت، نفقه عده وفات و حق استرداد جهیزیه نیز برخوردار است. در موارد خاصی مانند وجود همسران متعدد، زن صیغه ای، یا انتقال اموال توسط شوهر قبل از فوت، پیچیدگی های حقوقی افزایش می یابد.
با توجه به جنبه های متعدد و گاهاً پیچیده قانونی مربوط به مطالبه مهریه و سایر حقوق مالی زن پس از فوت شوهر، شدیداً توصیه می شود که افراد ذی نفع، به ویژه زنان داغدیده و ورثه، حتماً از مشاوره حقوقی تخصصی با وکلای مجرب در حوزه حقوق خانواده و ارث بهره مند شوند. یک وکیل متخصص می تواند با بررسی دقیق اسناد و شرایط خاص هر پرونده، بهترین راهکار قانونی را ارائه داده و در تمامی مراحل پیگیری حقوقی، از تنظیم دادخواست تا اجرای حکم، راهنمایی و حمایت لازم را به عمل آورد تا از تضییع حقوق جلوگیری شود.