تاریخچه چاپ در جهان و ایران
قدمت چاپ در جهان به اواخر قرون وسطی می رسد. نویسندگان و تاریخ نویسان منشا پیدایش و بکارگیری چاپ را کشور چین معرفی می کنند و اعتقاد دارند این صنعت از سرزمین چین به اروپای غربی رسیده است. نحوه ابداع و اختراع صنعت چاپ کاملا مشخص نیست با این که اروپایی ها آن را از آن خود می پندارند اما با توجه به شواهد موجود مبدا پیدایش صنعت چاپ کشور چین می باشد. ورود صنعت چاپ به ایران مربوط به حدود صد سال پیش است که یک نقطه عطف در تاریخ ایران محسوب می شود. در ادامه این مقاله از ایرانیان پک؛ مروری بر صنعت چاپ در جهان و ایران خواهیم داشت.
تاریخچه صنعت چاپ در جهان
قبل از اینکه صنعتی به نام چاپ به وجود بیاید کتاب ها به صورت دست نویس تکثیر می شدند. در امپراطوری های روم، آتن و … کتاب ها و شاهکارهای ادبی را با دست می نوشتند و به این ترتیب نسخه های جدیدی تولید می کردند. چنین روندی در قرون وسطی رواج داشت. این کار باعث می شد قیمت کتاب به حدی گران باشد که مردم عادی نتوانند آنها را خریداری کنند و تنها عده ی کمی توانایی خرید این کتاب ها را داشته باشند. برای همین سبب می شد تا شرایط خواندن کتاب و استفاده از علوم مختلف برای همگان فراهم نباشد.
در قرون وسطی کاتبان بر روی پوست گاو یا گوسفند می نوشتند و از صد سال قبل از شارلمانی، از پاپیروس دیگر استفاده نشد. می گویند کاغذ از سرزمین های اسلامی وارد اروپا گردید. کاغذ برای اولین بار در سرزمین های مدیترانه ای که با کشورهای اسلامی در ارتباط بودند دیده شده است. مسلمانان شیوه تولید کاغذ را از مردمان سرزمین چین یاد گرفته بودند.
برای درست کردن کاغذ از الیاف گیاه استفاده می کردند به اینصورت که آن را خرد نموده و به شکل خمیر در می آوردند و سپس خمیر بدست آمده را به صورت یک لایه نازک در آورده و بر روی یک پارچه یا صفحه پهن می نمودند و فشار می دادند تا آب اضافی از آن خارج شود. بدین ترتیب در اواخر قرون وسطی دیگر پوست و کاغذ پوستی جای خود را به کاغذ گیاهی داد.
اگرچه اشپیل فوگل هیچ اشاره ای در کتاب خود به کشور چین و مشرق زمین در ابداع صنعت چاپ نکرده است اما باید منشا این هنر را کشور چین دانست. بنابراین مراحلی که چاپ را متحول کرده هنوز نامشخص می باشد. عبدالحسن آذرنگ در کتاب خود به این نکته اشاره می کند که : « یک کیمیاگر چینی به نام پیشنگ در حدود سال ۱۰۴۰ میلادی با استفاده از گل و یک چسب مخصوص ترکیبی را درست کرد و به وسیله آن حروف را ساخت و این حروف را در کوره پخت تا محکم شود.
پیشنگ با در کنار هم قرار دادن حروف و محکم کردن آنها با وسیله ای فلزی، مخلوطی از خاکستر، موم و رزین را روی آن می مالید و صفحه ای که حروف روی آن قرار داشتند با ملایمت حرارت می داد. پس از اینکه نقش حروف بر روی صفحه منتقل می شد، قطعات حروف را با حرارت از هم جدا می کرد. بعدا، این کار پیشنگ را حروف چینی نامیدند.»
بعد از قرن دوازدهم، غرب برای چاپ از قالب های چوبی حکاکی شده استفاده می کرد ولی در قرن پانزدهم دستگاهی ابداع شد که از جنس فلز بود و به صورت متحرک می توانست نسخه های متعددی از یک کتاب را با سرعت زیاد چاپ نماید. البته تحولی که از قرن ۱۲ تا ۱۵ صورت گرفت بسیار آرام و کند بود اما این تحول در فاصله بین سال های ۱۴۴۵ تا ۱۴۵۰ میلادی شتاب زیادی گرفت و به بالاترین حد خود رسید.
یکی از اهالی مانیتس به نام یوهانس گوتنبرگ در صنعت چاپ نقش تاثیرگذاری ایفا نمود. او چاپ یک انجیل را که به انجیل گوتنبرگ معروف شد در سال ۱۴۵۵ تمام کرد و این انجیل اولین کتابی بود که به وسیله چاپ متحرک تکثیر می شد. صنعت جدید چاپ در نیمه دوم قرن ۱۵ به سرعت در اروپا گسترش پیدا کرد. در دهه ۱۴۶۰ میلادی چاپخانه های بسیاری در سرتاسر امپراتوری روم راه اندازی شدند و پس از ده سال به کشورهایی چون فرانسه، ایتالیا، اروپای شرقی و اسپانیا رسیدند. یکی از شهرهایی که به مرکز چاپ معروف شد ونیز بود که تا سال ۱۵۰۰ میلادی، حدود دو میلیون نسخه کتاب در آنجا چاپ شد و تعداد چاپخانه های این شهر به صد عدد می رسید.
پس از ۲۰ سال از اولین تلاش هایی که گوتنبرگ برای چاپ انجام داد، صنعت چاپ در شهرهای فلورانس، ونیز، لیون و پاریس به وسیله سطوح برجسته به صورت محدود رواج پیدا کرد. به دلیل هزینه های زیاد، دستگاه چاپ تنها برای افراد ثروتمند در دسترس بود و به همین جهت برای زمان طولانی مورد استقبال عموم قرار نگرفت.
پس از گذشت ۳۰۰ سال از ساخت دستگاه چاپ گوتنبرگ در سال ۱۷۹۶ میلادی، شخصی به نام آلوئیس زنه فلدر که یک نمایش نامه نویس اهل آلمان بود، لیتوگرافی یا چاپ سنگی را اختراع نمود. نحوه کار به این صورت بود که متنی را بر روی سنگ حکاکی می کردند که می توانست در حدود ۷۵۰ صفحه را به خوبی چاپ کند.
تاریخچه صنعت چاپ در ایران
برخی عصر ایلخانان را شروع صنعت چاپ در ایران می دانند اما بعضی دیگر این احتمال را می دهند که قبل از دیگران، یهودیان فارسی زبان به این فکر افتاده اند. در سال ۱۶۳۹ میلادی در لیدن هلند سه کتاب به خط و زبان فارسی چاپ شد که برای تبلیغ مسیحیت بود. ظاهرا این چاپخانه نخستین چاپخانه فارسی زبان در سراسر جهان بوده است. طبق مدارک در دسترس اولین کتاب چاپ ایران در سال ۱۶۳۸ توسط زبور داوود که یک کشیش بود به خط و زبان ارمنی در محله جلفای اصفهان به چاپ رسیده که دارای ۵۷۲ صفحه بوده است.
اما دوران تحول در حوزه چاپ و موارد چاپی مثل روزنامه و کتاب در دوره قاجار و از زمان ولایتعهدی عباس میرزا شروع گردید که همزمان با جنگ هایی بود که میان ایران و روسیه صورت گرفت. با حمایت عباس میرزا در سال ۱۲۳۳ قمری یک چاپخانه در شهر تبریز توسط آقا زین العابدین تبریزی تاسیس شد و نخستین کتاب فارسی در سال ۱۲۳۴ هجری قمری با عنوان فتح نامه اثر میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی که در مورد جنگ های میان ایران و روس بود، چاپ و منتشر گردید.
پس از ۷ سال از راه اندازی چاپخانه تبریز به دستور فتحعلی شاه میرزا زین العابدین به تهران رفت تا چاپخانه ای در آن شهر تاسیس نموده و به چاپ کتاب بپردازد. موضوع این کتاب ها معمولا دینی، تاریخی، ادبی، آموزش اصول بهداشتی و … بود. بنا به دلایلی چاپ سنگی بعد از چاپ سربی رواج پیدا کرد. جعفرخان تبریزی در سال ۱۲۴۰ هجری قمری یک دستگاه چاپ سنگی را به تبریز آورد. اولین کتاب چاپی سنگی یک قرآن بود که در سال ۱۲۴۸ توسط میرزا اسدالله چاپ شد. پس از آن در شهرهای دیگر نیز چاپ سنگی گسترش یافت.
هشت سال قبل از اینکه دستگاه چاپ سنگی وارد ایران شود، چاپ سربی نیز انجام می گرفت ولی به دلیل اینکه سختی و هزینه زیادی داشت بعد از بکارگیری دستگاه چاپ سنگی، از آن استفاده نشد اما در زمان ناصرالدین شاه قاجار پس از نیم قرن دوباره از چاپ سربی استفاده گردید.
با تاسیس مدرسه دارالفنون و نیاز به نشر کتب درسی، صنعت چاپ ایران تحت تاثیر قرار گرفت و موجب شد تا کارگاهی اختصاصی برای چاپ کتابهای دارالفنون در این مدرسه تاسیس گردد. این چاپخانه از سال ۱۲۶۸ تا ۱۳۰۰ برپا بود و حدود ۴۰ عنوان کتاب به چاپ رساند. همچنین یک چاپخانه دولتی در زمان ناصرالدین شاه راه اندازی گردید که روزنامه و کتاب چاپ می کرد. یکی از عواملی که موجب افزایش گرایش مردم به خواندن مطالب اجتماعی و سیاسی گردید نهضت مشروطه در ایران بود. این نهضت باعث شد تا تیراژ و عناوین روزنامه ها بالا رود و صنعت چاپ در ایران گسترش بیشتری پیدا کند.
منبع:
