عراق در دهه اخیر با بحران‌های امنیتی گسترده‌ای روبرو بوده است که از ظهور گروه‌های تروریستی گرفته تا نفوذ کشورهای منطقه‌ای و اعتراضات مردمی، همگی بر شرایط داخلی این کشور تأثیر گذاشته‌اند. پس از حمله آمریکا در سال 2003 و سقوط صدام حسین، این کشور وارد مرحله‌ای از بی‌ثباتی شد که تاکنون ادامه داشته است. فساد اداری نیز به عنوان یکی از مولفه‌های امنیت هر کشوری، یک تهدید بالقوه برای عراق به شمار می‌رود. این مقاله به بررسی پیشینه، تحولات امنیتی، تهدیدات و چالش‌های موجود و نیز دستاوردها و آینده امنیت عراق می‌پردازد.
پیشینه امنیتی عراق: از سقوط صدام تا دهه اخیر
پس از حمله آمریکا به عراق در سال 2003، ساختار امنیتی این کشور به‌شدت آسیب دید. نیروهای نظامی و پلیس که تحت حکومت صدام حسین شکل گرفته بودند، منحل شدند و این امر موجب بروز خلأ امنیتی شد. ظهور گروه‌های شورشی و تروریستی نظیر القاعده در عراق، آغازگر دوران جدیدی از بحران‌های امنیتی بود. همچنین، دخالت کشورهای منطقه‌ای و رقابت برای نفوذ در عراق، وضعیت را پیچیده‌تر کرد.
از سوی دیگر، تنش‌های قومی و مذهبی میان شیعیان، اهل سنت و کردها به عامل دیگری در تشدید بی‌ثباتی امنیتی تبدیل شد. در این دوره، عراق به میدان جنگ نیابتی میان قدرت‌های منطقه‌ای مانند ایران و عربستان سعودی تبدیل شد. این وضعیت، بستر مناسبی برای ظهور گروه‌های تروریستی نظیر داعش فراهم کرد که در دهه اخیر به اوج رسید.
تحولات امنیتی دهه اخیر
در این‌جا به بررسی تحولات امنیتی در دهه‌ی اخیر می‌پردازیم:
- ظهور داعش و اشغال موصل (2014): تحولات امنیتی عراق در دهه اخیر، به‌ویژه با ظهور داعش و پیامدهای آن، یکی از پرچالش‌ترین دوره‌های این کشور بوده است. در سال 2014، گروه تروریستی داعش با استفاده از ضعف نیروهای امنیتی عراق، اختلافات سیاسی داخلی و نبود هماهنگی در نهادهای حکومتی، توانست شهر موصل را تصرف کند. این گروه نه‌تنها موصل، بلکه بخش‌های وسیعی از شمال و غرب عراق را نیز اشغال کرد. سقوط موصل به‌عنوان دومین شهر بزرگ عراق، ضعف ساختار نظامی و امنیتی این کشور را نمایان ساخت. داعش با بهره‌گیری از منابع مالی عظیم، نیروی انسانی گسترده و استراتژی‌های پیشرفته، به یکی از خطرناک‌ترین تهدیدات امنیتی در سطح جهان تبدیل شد.
- مبارزه با داعش و آزادسازی مناطق اشغال‌شده: پس از اشغال موصل، عراق وارد مرحله‌ای از مقاومت و مبارزه با داعش شد. نیروهای امنیتی این کشور با حمایت ائتلاف بین‌المللی به رهبری ایالات متحده و مشارکت نیروهای حشد الشعبی، عملیات گسترده‌ای را برای آزادسازی مناطق تحت کنترل داعش آغاز کردند. این عملیات‌ها در نهایت موفق شدند موصل را در سال 2017 بازپس گیرند و به خلافت خودخوانده داعش پایان دهند. هرچند داعش به‌طور رسمی شکست خورد، بقایای این گروه همچنان در برخی مناطق دورافتاده عراق فعالیت دارند و به‌عنوان تهدیدی بالقوه برای امنیت کشور باقی مانده‌اند. تحولات دهه اخیر نشان‌دهنده اهمیت هماهنگی داخلی، تقویت ساختارهای امنیتی و همکاری بین‌المللی برای مقابله با تهدیدات تروریستی است.
عوامل تهدیدکننده امنیت عراق در دهه اخیر
- گروه‌های شبه‌نظامی: یکی از مهم‌ترین چالش‌های امنیتی عراق در دهه اخیر، نقش گروه‌های شبه‌نظامی مانند حشد الشعبی است. اگرچه این گروه‌ها در مبارزه با داعش نقش مهمی ایفا کردند، اما وجود آنها به‌عنوان بازیگران غیردولتی مسلح، گاه تعارضاتی با دولت مرکزی ایجاد کرده و بر بی‌ثباتی امنیتی افزوده است.
- نفوذ خارجی: عراق به دلیل موقعیت جغرافیایی و اهمیت استراتژیک، به میدان رقابت قدرت‌های منطقه‌ای تبدیل شده است. ایران، ترکیه، عربستان سعودی و ایالات متحده، هر کدام به‌نوعی در امور داخلی عراق نقش دارند. این نفوذها، به‌ویژه در حوزه امنیتی، گاه به تضاد منافع میان گروه‌های مختلف عراقی دامن زده است.
- اعتراضات مردمی: در سال‌های اخیر، عراق شاهد اعتراضات گسترده‌ای علیه فساد، بیکاری و ضعف خدمات عمومی بوده است. این اعتراضات که گاه به خشونت کشیده شده، توانایی دولت در تأمین امنیت را زیر سوال برده و نشان‌دهنده نارضایتی عمیق مردم از وضعیت موجود است.
بهبودها و چالش‌های امنیتی کنونی
در حال حاضر مشکلی برای سفرهای زیارتی وجود ندارد. در دهه اخیر، امنیت کربلا و سایر شهرهای زیارتی به صورت مناسبی تامین شده است. به طور کلی، عراق در زمینه بهبود امنیتی موفقیت‌های قابل‌توجهی به دست آورده است. یکی از مهم‌ترین دستاوردها، بازسازی نیروهای امنیتی عراق بود که به تقویت توان مقابله با تهدیدات تروریستی کمک کرده است. با توجه به شکست داعش، عراق توانست نیروی امنیتی کارآمدتری را ایجاد کند که به‌طور مؤثر به مبارزه با تروریسم ادامه می‌دهد. با این حال، عراق همچنان با چالش‌های زیادی روبه‌رو است که مانع دستیابی به ثبات پایدار می‌شود:
- فساد اداری یکی از مهم‌ترین مشکلاتی است که در سطوح مختلف حکومتی و نظامی وجود دارد و باعث تضعیف کارایی نهادهای دولتی شده است.
- این فساد گسترده علاوه بر آسیب به منابع مالی کشور، اعتماد عمومی را نیز کاهش داده و عملکرد نیروهای امنیتی را مختل کرده است.
- ضعف زیرساخت‌ها، به‌ویژه در مناطق جنگ‌زده، از دیگر موانع بزرگ برای بازسازی و توسعه عراق به شمار می‌رود.
- بسیاری از مناطق این کشور همچنان از کمبود امکانات اولیه و زیرساخت‌های اساسی رنج می‌برند که زندگی روزمره مردم را تحت تأثیر قرار داده است.
- تنش‌های سیاسی و اختلافات قومی و مذهبی نیز به بحران‌های داخلی دامن زده‌اند و باعث افزایش شکاف‌های اجتماعی و سیاسی در کشور شده‌اند.
- این تنش‌ها نه‌تنها مانع انسجام ملی و همکاری مؤثر گروه‌های مختلف شده‌اند، بلکه از شکل‌گیری یک دولت کارآمد و باثبات نیز جلوگیری کرده‌اند.
- بحران‌های داخلی و عوامل پیچیده اجتماعی و سیاسی، تهدیدی جدی برای امنیت و توسعه پایدار عراق محسوب می‌شوند و این کشور را در مسیر دستیابی به ثبات بلندمدت با موانع جدی مواجه کرده‌اند.
- مجموعه این مسائل باعث شده که عراق همچنان در تلاش برای بازسازی، توسعه و ایجاد انسجام سیاسی و اجتماعی باقی بماند.
بررسی وضعیت امنیت در مقایسه با کشورهای منطقه
وضعیت امنیتی عراق در مقایسه با سایر کشورهای منطقه خاورمیانه همچنان شکننده و ناپایدار است. اگرچه عراق در سال‌های اخیر توانسته تهدیدات گسترده‌ای مانند داعش را تا حد زیادی کنترل کند و مناطق تحت تصرف این گروه تروریستی را بازپس بگیرد، اما ساختارهای سیاسی و امنیتی این کشور هنوز به اندازه کافی قوی و منسجم نیستند تا از بروز بحران‌های جدید جلوگیری کنند. در مقایسه با کشورهای همسایه مانند ترکیه و ایران که در برخی موارد توانسته‌اند ثبات بیشتری در ساختارهای سیاسی و نظامی خود حفظ کنند، عراق هنوز با چالش‌های بزرگی روبه‌رو است.
بهبود وضعیت امنیتی عراق چگونه محقق می‌شود؟
بهبود وضعیت امنیتی عراق میسر نمی‌شود مگر با اصلاحات گسترده زیر:
- اصلاحات در ساختار امنیتی: بازسازی ساختار نیروهای نظامی و تقویت هماهنگی میان نهادهای امنیتی
- مبارزه با فساد: تقویت شفافیت و پاسخگویی در نهادهای دولتی برای افزایش اعتماد عمومی
- کاهش نفوذ خارجی: تلاش برای کاهش دخالت کشورهای دیگر و افزایش استقلال سیاسی و امنیتی
- سرمایه‌گذاری در توسعه اجتماعی: بهبود خدمات عمومی و ایجاد فرصت‌های شغلی برای کاهش نارضایتی عمومی
وضعیت امنیتی عراق در دهه اخیر ترکیبی از موفقیت‌ها و چالش‌ها بوده است. هرچند تهدیدات بزرگ نظیر داعش کنترل شده‌اند، اما مشکلات ساختاری و نفوذ خارجی همچنان بر امنیت این کشور سایه انداخته است. عراق برای دستیابی به ثبات پایدار نیازمند اصلاحات گسترده در حوزه امنیتی، کاهش فساد و افزایش اعتماد عمومی است. آینده امنیت عراق بستگی به توانایی دولت در مدیریت این چالش‌ها و ایجاد توازن میان منافع داخلی و خارجی دارد.